ایخانم

آیخانم، دمنة شهر یونان و باختر منسوب به عصرهای 4-1 تا میلاد، که در افغانستان شمالی، در ریزشگاه دریای کوکچه (شاخاب دریای پنج) واقع است. از سال 1965 از طرف میسّیة ار­خیالاگی فرنسیه در افغانستان آموخته می‌شود. حالا حفریات بالاهیسار، معبد، مرکز سیاسی، مقبره‌ها و قسم زیاد شهر به انتها رسیده است.

ایخانم سه‌کنجه بوده، از طرف سوّم با دیوار غفس و بلند 10-متره مستحکم شد­ست. دیوار و برجهای راست‌کنجة آن دو قطار تیرکش داشت. دی­وار شمالی  از بیرون دارای خندق خشک بود.

هودود عمومی شهر 1800×1600 متر. در بالای شهر دو ارک-یکی در قسم شمال و ا دیگ اری در قسم جنوب شرقی واقع بود. عالمان تخمین می‌کنند، که آیخانوم را یا اسکندر مقدونی و یا سیلیوک بنیاد کرده‌اند. چنین تخمین هم هست، که اساس‌گذار آیخانم شخصی با نام کینیاس می‌باشد، زیرا در ابتدای دورة ایلّینی عادتی بود، که تنها بنیادگذار شهر را در داخل شهر دفن می‌کردند.

مقبرة کینیاس در داخل شهر حفر گردیده، نا­م او در کتیبة مقبره ذکر شو­ده است. مقبره از پیشیوان دوستونه و گورخانه عبارت بود، که بر ته‌کرسی سیزینه بنا یافته است. ج­سد کینیاس در تابوت سنگی دفن شده است. مقبره هنوز در زمان قدیم غارت گردپده، از اشیای آن تنها ظرفهای سنگی و گچی یونان یافت شد. ساخت مقبره صاف یونانیست. از مقبره پارة تخته‌سنگی پیدا شد، که در آن 50 نصیحت اخلاقی را کنده‌اند.

بیناهای آیخانم در اساس عنعنه‌های محلی ساخته شده‌اند. دیوارها از خشت خام و پاخسه بنا یافته، از سنگ تنها ستون، پایة آن، بالادری می‌ساختند. فرش بناها را با گل انداوه می‌کردند و شاید به روی آن قالین و نمدها می‌انداخته‌اند. بام بناها را به طور محلی هموار می‌ساخته‌اند.

تا این دم در آسیای مرکزی cvتونها از چوب و تنها پایسوتونی از سنگ ساخته می‌شدند. در آیخانم ستونها پرّه از سنگ بوده، باشه‌ها به شکل برگهای کلان زینت داده شده‌اند. بعضی بیشه‌ها صاف یونانیند، بعضی دیگر به طرز     ازادتر ساخته شده، عنصرهای صنعت محلی دارند. در آیخانم تنها یک ستون چوب یافت شد، ولی آن هم در نتیجة سوختار به انگشت مبدّل شده است. در این ستون عنعنة صنعت محلی تجسم یافته است.

یک قسم شهر را در مساحت زااخ خزاا متر بناهای رسمی اشغال کرده‌اند. این مرکز سیاسی از یک حولی 130×108 متره (در چار طرفش ایوانها جایی گرفته، سقف آنها به 116 ستون تکیه می‌کرد) ، یک تالار کلان 26، 7×12 متر، قصر و یکچند خانه‌های دیگر عبارت است. در قسم جنوب بنای مأموری و دیگر خانه و تالار کشف شد. قصر مربّع این قسم سیاسی توسط چار راهرو به چار منزل مربّع دیگر تقسیم شده، هر یکی از خانه و تالارها عبارت بوده است.

در دیوارهای داخلی قصر آثار رنگ و ستونهای به دیوار چسپیده یافت شدند. به عقیدة محقّقان در دو نیمة این قصر دو حاکم شهر، که در ادارة شهر قدرت برابر داشتند، زندگی می‌کردند. خانه‌های شخصی پیشیوان دوستونه داش­تند و از یک تالار و چند خانه‌های خرد عبارت بودند.

در پس بناها حمامهایی بودند، که اکثر آنها با قیراقسنگهای هررنگه فرش کرده شده‌اند. معبد بزرگ مربّع (19×19 م) شهر در میانة حولی کلان، در بالای ته‌کرسی سیزینه بنیاد گردیده است. معبد به قدّ نمای خود پیشیوان داشت. در پیشگاه معبد عبادتگاه و در دو طرف آن دو معبوده و نظرگاه جایی گرفته است. معبد موافق عنعنه‌های محلی ساخته شده، جزئیاتش به سنع­ت معبدسازی دورة هخامنشیان شباهت دارد.

در سکّهایی، که از خزانة کشفگردیده به دست آمدند، آلهه و خداها-ارتی­میده، زیوس، اپالّان و قهرمان اساطیر یونان گیرکل تصویر یافته‌اند. در آیخانم اینچنین یکچند سکّه‌های هند و یونانی یافت شدند، که در آنها خداهای ویشنویه (یکی از جریانهای دین هندویه) تصویر یافته، کتیبة سکّه‌ها از یک طرف به یونانی و از دیگر طرف به هندی ثبت شده‌اند. این سکّه‌ها به هند دورة ایلّینی متعلّقند.

مقبرة دیگر، که در بیرون دیوار شهر جایی داشته است، از یک دهلیز در میانه و چار خانة گمبزپوش به دهلیز پیوست (گورخانه‌ها) عبارت بود. مقبره اثر صنعت معماری محلی بوده، در آن مییتها را موافق رسوم محلی می‌گورانیده‌اند. در آیخانم پاره‌های تخت آجی یافت شد، که ساختش به کورسیهای یونانی مانند است و نظیر آن از نسا یافت شد.

برعکس مجسمه‌های سنگی هیکلچه‌های میدة گلی به اسلوب ریلیستانة صاف شرقی آفریده شده‌اند، ن برای علم اهمیت ک­لان دارند. این هیکلچه‌ها موجسّه-من خداهای محلی بوده، بعضی با لباس و بعضی برهنه‌ می‌باشند، اعضای بدن آنها خیلی عنیق و دقیق تجسم گردیده، بعضی هیکلچه‌ها با جواهرات زینت یافته‌اند. در نقش مرکّب طبق نقرگی و (قطر طبق 25 سانتی‌متر) ، که از آیخانم یافت شد، عنعنه‌های صنعت یونانی و محلی به هم آمیخته‌اند.

سالهای 50 تا میلاد آیخانم در نتیجة هجوم دیگر قبیله‌های بادیه‌نشین تماماً خراب گشته، به زیر خاک مانده است. بازیافتهای آیخانم شهادت می‌دهند، که یونانیان باختر مدنیّت خود را به مدنیّت محلی پیوسته، یک مدنیّت نو به خود خاص آفریده بوده‌اند.