سفال

سفال، مصنوعات و اشیایست، که در نتیجة به هم آمیختن گلمایه، خمیرة مینیرلها، آکسیدها و دیگر مادّه غیریارگنیکی و پختن حاصل می‌شود. همیرة سفال بعد پختن صفتاً تغییر یافته، به متریال خوب سلیکاتی تبدل می‌-یابد. سفال در روزگار (ظرفیات) ، ساختمان (خشت، سفال بام‌پوش، ناوه، سفالتخته، کاشی، جزءهای مجسمه‌ها) ، تکنیکه، نقلیات آبی و هوایی و راه آهن، صنعت آرایش عملی و هیکلتراشی بسیار استفاده می‌شود. نوع و نمودهای گوناگون سفال موجود است: گل سوخته، مصنوعات کُلالی، مینا، چینی خام (فغفوری) ، چینی، خاکسنگ.

اچیرک تاریخی. اوّلین نمونه‌های مصنوعات سفالی در دورة پلیالیت بالا پیدا شده‌اند. از گل تییار کردن ظرفها را آدمان در دورة نیالیت (هزارة 6 تا میلاد) از خود نمودند. منبعد صنعت کُلالی پیش رفت و نمودهای نو سافالات به وجود آمد. نخستین مصنوعات سفال در مرکزهای قدیمترین زراعتکاری، از جمله حدود آسیای خرد، ایران ساخته شده‌اند (هزارة 7 تا میلاد). در آسیای میانه قدیمترین نمونه‌های مصنوعات سفالی در قَبَت پایانی مغارة جبل، که منسوب مدنیّت جیتون است (ترکمنستان حاضره) پیدا شده است. قدیمترین نمونه‌های سفال درشت و سادهند. از هزا-رة 6 تا میلاد سفال منقّش معمول شد. استحصال چنین مصنوعات باعث مرکّبی تکنولوژی تییار کردن محصولات و پختن آن گردید. شکل مصنوعات مکمّل شد، به ترکیب گل خمیرة دیگر مادّه‌ها مینیرلها و آمیختة رستنی، که بعد خشکانیدن سفال را مستحکم می‌کرد، همراه می‌کردند. در هزاره‌های 4-2 تا میلاد سفال در ناحیه‌های بیننّهرین، ایران، آسیای میانه، و ختایی انتشار یافت. در قسم جنوبی شرقی اوراپه مدنیّت کوکوتینیتپالیه پهن شد. ‌اندازه و حجم، نقش و نگار و تصویرهای مصنوعات سفال هزاره‌های 4-3 تا میلاد گوناگونند. اسلوب نگارش هیوانات، که ای دارای کامپازیسیة مکمّل بود (مثلاً، در ایران) ، معمول گردید. مخصوصاً بازیافتهای سفالی جنوب ترکمنستان پرقیمتند. تکنولوژی استحصال مصنوعات سفالی متّصل تکمیل می‌یافت. در هزارة 6 تا میلاد در بیننّهرین شمالی هومدانهای قدیم کُلالی (در یریم تپّه) موجود بودند. در هزاره‌های 5-2 تا میلاد خمدانهای کُلالی در ناحیه‌های شرق میانه و نزدیک پهن شدند (نگرید، کُلالی). برای پختن سفال در هزارة 4 تا میلاد خمدانهای یک‌قبطه و از نیمة هزارة 3 تا میلاد خمدانهای دوقبطه را استفاده می‌بردند. پیدایش محصولات سردار به انکشاف سفال تأثیر کلان رسانید. سردوانی اوّل در زرگری، بعدتر در ساختمان و ظرفهای سفالی استفاده می‌شد. تدقیقات نشان می‌دهد، که محصولات سردار قدیم در تر-کیبش عشقار داشته است. در هزارة 2 تا میلاد سفال سردار در معماری استفاده گردید. در هزارم 1 تا میلاد دیوار قصرهای شاهان آشور، ایران و بابل با سفال سردار-کاشی‌ آرا می‌یافتند. در مصنوعات سردار قدیمه عادتاً رنگ آسمانی سبزفام، فیروزی و زرد برتری داشت. در نیمة دوّم هزارة 1 تا میلاد-نیمة یکم هزارة 1 میلا دورة نو انکشاف استحصال مصنوعات سفالی سر شد. هنرمندان یونان انگابهای سرخ و سیاه، لاکهای یونانی را استفاده برده، در این کار حصّة ‌ب و-زورگ گذاشتند. طریق استحصال لاکهای یونانی تا آخر به موته-خسّیسان افشا نگردیده است. تدقیق لاکهای یونانیان نشان داد، که طرز و تییار نمودن آنها گوناگون بوده، رنگهای مینیرلی، بعضاً خاکستر مخصوص رستنیها را استفاده می‌بردند. در صنعت کُلالی استفاده نمودن لاک برای انکشاف استحصال سفال انگابی امکانیّت زیاد فراهم آورد. نمونه‌های زیبا و خوش‌صفت مصنوعات انگابی در یادگاریهای خوارزم، پارت و باختر معمول بودند. کامیابی دیگر استحصال سفال استفادة سر فیروزه‌رنگ، سبز فیروزتاب و زرد، مخصوصاً سر عشقاردار بود. مصنوعات سردار در هندوستان و آسیای میانه نیز استحصال می‌شدند.
دورة کاملاً نو انکشاف استحصال مصنوعات سفالی به عصرهای 8-11 راست می‌آید. در این دور اصول نو سردوانی معمول گردید. این اصول به استفادة انگاب سفید، خاکة سرب و نقشهای ملوّن اساس یافته است. برای رنگ و بار جنسهای مینیرلی و آکسید فلزات-آهن، سرمه، مرگنیس را به کار می‌بردند. رویه یا مکتبهای گوناگون با مرکزهای استحصال سفال، علاقه‌مند در ایران (نیشاپور، کاشان و غیره) و آسیای میانه (افراسیاب، مرو، خوتلان، استروشة) پیدا شدند. در این جا عصرهای 11-12 استفادة کاشی به حکم عنعنه‌ درآمد. اوّل خشتها را سر می‌ده-واندند، که نمونه‌های نسبتاً قدیمة آن در مقبرة سلطان سعادت (عصر 2) و منارة کلان (سال 1127) وامیخورند. از عصرهای 13-14 سرکرده، مصنوعات سردار سفالی در ساختمان بناهای شرق نزدیک و میانه، آسیای میانه معمول گردید-مقبرة بیانقولیخان در بخارا (1358) ، مقبرة محمّد بشا را در پنجکینت (1342-43) ، سلسلة مقبره‌های شاه زنده، بب-خانم، آقسرایی در سمرقند، مقبرة احمد یسوی در ترکستان و غیره. در سرزمین روس در عصر 10 اصول سردوانی پیش رفت. بعد تنزّل حاکمیت مغولها در این سرزمین کاسبان روس به استحصال مصنوعات سفالی اوج تازه بخشیدند. در عصرهای 14-15 مسکو مرکز کلان استحصال مصنوعات سفالی گردید. از عصر 15 در اوراپه استحصال مصنوعات سفالی به دگرگونی دچار شد. در اتلیه خمیرة سلیکاتی گلین-فغفوری اختراع شد، که آن به انکشاف محصولات سفالی بسیار مملکتها اساس گذاشت. در فانسه، سیینه، عوربینا، گوبیا و غیره مرکزهای کلان استحصال مصنوعات سفالی به وجود آمدند. در اوراپه (عصر 17) از خود نمودن تکنولوژی نو چینی باعث انکشاف مصنوعات سفالی گردید. در روسیه (عصر 17) اوستاخانه‌های کلان منوفکتوری و سال 1744 در پتربورگ اوّلین زواد دولتی چینیواری (حالا زواد به نام م. و. لاماناساو) تأسیس یافت. در آسیای میانه رویه‌های به محل خاص استحصال سفال متّصل انکشاف می‌یافت. در عصرهای 18-19 مرکزهای کلان و مکتبهای خاص استحصال مصنوعات سفالی در سمرقند، رشتان، غجدوان، بخارا، شهرِ سبز، تاشکینت، خیوه، خجند، قرتاغ به اوج انکشاف رسیده، ماهیّت خود را در طول عصرهای 19-20 نگاه داشتند. حالا کُلالان و آفرندگان مصنوعات سفالی در اوستاخانه‌های هنر-مندی، ارتیلها و مؤسسه‌های هنرمندی نزد فاند بدیعی ریس پوبلیکه متّحد شده‌اند. کُلالی مخصوصاً در چارکوه، اسفره، کانی‌بادام، قرتاغ و غیره انکشاف یافته است. حالا استحصال مصنوعات سفالی (وابسته به نوعها، خصوصیتهای تیخنالاگی، تعیینات، صفت آرایش مصالح نو تکنیکی، سیستم استحصال مالهای سیرمصرف) در مؤسسه‌های کلان مکانیکانیدشده صورت می‌گیرد.
تیخنالوژی استحصالات. آفریدن مصنوعات سفالی پراسیسّ مرکّب تیخنالاگی بوده، تییار کردن گلمایه، قالبگیری، آرایش و پختن آن را در بر می‌گیرد. دو نوع مصنوعاتن سفالی موجود است: زیچ (آبگذرانی‌اش نه بیش از 5%) و کاواک. سفال درشت و نفیس (فینس) می‌شود. صفت سفال به انتخاب مصالح، کارکرد اشیای خام، قالبگیری و پختن آن وابسته است. برای آفریدن مصنوعات سفالی گلمایه چندیر مستحکم و موا-فقرا (گل کُلالی) انتخاب می‌نمایند. برای تییار کردن گلمایه جنسهای گوناگون: ریگ، شمات، خاکسنگ، کالینها، کورس، آمیختة آرده‌های رستنی را به کار می‌برند. در نتیجة میده کردن و آمیختن این جنسها گلمایه یا خمیرة تییار حاصل می‌شود، که بعد آن را به قالب می‌ریزند. در زمانهای قدیمترین (مصنوعات سفالی با یاری قالبها ساخته می‌شد. اصول دیگر آفریدن مصنوعات سفالی در شکل سپیرل به هم چسپانیدن پارچه‌های علی‌حدة گلمایه است. این اصول در امریکا، افریکه، هندوستان، آسیای میانه معلوم بود. اهتیرای چرخ کُلالی باعث ثمره‌ناکی محنت هنرمندان و سرفه شدن وقت کاری گردید. سردوانی، باعث بلند شدن صفت و قیمت بدیعی مصنوعات سفالی گردید. پختن و آب و تاب دادن زینة آخرنیگ استحصال مصنوعات سفالیست. مصالح بعد پختن صفتاً به می‌شود. آب گل خارج شده، جنسهای ترکیب گلمایه شکل و خاصیت خود را دیگر می‌کنند. ترکیب گلمایه تغییر می‌یابد، جداشوی کربن، آبخواریجکنی گیدراسلیوده‌ها، دگرگون‌شوی مصالح کورس، فزه‌های ملّیت، انارتیت و غیره به وقوع می‌آید. آبوتاا یافتن مصنوعات سفال به پراسیسّ پختن گلمایه، ترکیب شیمیایی، حرارت و رعایة ریجیم تفسانیدن خمدان وابسته است. ظرفیات مقرّری را عادتاً در حرارت 950″، خشت را در 2000° آب و تاب می‌دهند. برای پختن مصنوعات سفالی اینچنین رعایة ریجیم، یعنی به انابت گرفتن شرایط، تاب‌آوری، تدریجاً بلند کردن حرارت نیز شرط مهم است. اوّل مصنوعات سفالی را در آتشدانهای مقرّری می‌پختند. اختراع خمدان کامیابی بزرگ استحصال مصنوعات سفالی بود. خمدانهای سفال-پزی پراسیسّ مرکّب تاریخی را از سر گذرانده است. وابسته به ‌اندازه و طرز حرکت النگه خمدانهای گوناگون به وجود آمه-دند. در انشائات تکنیکی زمانوی پختن سفال وابسته به خصوصیتهای اشیای خام، گلمایه، حرارت، صفت مصنوعات و غیره در اساس حساب و کتاب دقیق به راه مانده شده است. در شرایط حاضره برای پختن مصنوعات سفالی خمدانهای مقرّری یک‌قبطه و دوقبطه، خمدانهای گزی، مدوّر و قبورشکل را استفاده می‌برند. سالهای آخر نوعهای گوناگون مصنوعات سفالی می‌فاید، اصولهای تیخنالاگی و زمینة تکنیکی استحصال آن تکمیل می‌یابد.
دبیات: کویرفیلد ه. ک. . کیرمیکه بلیجنیگا واستاکه، لنینگراد، 1947؛ ا و گ و س ت ا ن ا ک ا. ا. ، کیرمیکه، مسکو، 1957؛ پ ا ش ا ر ا و ا ا. م. ، گانچگرنایی پرایزوادستوا سریدنیی ازی، مسکو- لنینگراد، 1957؛ ر ا خ ا م آ و م. ک. ، خداجیستوینّیه کیرمیکه ازبی-کیستنه، تشکینت، 1961؛ سیکا ه. و. ، استاریل تکنولوژی کیرمیچیسکاگا ریمیسله سریدنیی ازی 8-12 ویکاو. ، دوشنبه، 1966؛ و و ل ا و ا ن 2. ل. تیپلاتیخنیکه و پرایزوادستوی فرفاره ا فینسه، مسکو، 1977. ه. و. سیکا.