فوندوق

فندق، فندیق، فیودوق، بندوق، ریتّه، جوز جنگلی، قرص جنگلی (ساrوlus اvیllnه) ، یک نوع بتّة میوه‌داریست (از عایلة فندقیها) ، دانة گردة میده‌ای است از جنس جوز، که پوچاقش سخت سرختاب بوده، مغزش را می‌خورند. درخت فندق 3-9 م قد می‌کشد. در جنگلزار پهنبرگ و بیشة آمیخته می‌سبزد. چنین می‌حسابیدند، که فندق خودرویی در تاجیکستان برهم خورده است. به نزدیکی (1977-78) فندق خودروی را در دو محل حوزة دریای یاس (ساحل راست کافرنهان) -نزدیک دیهه یاس (1350 م از سطح بهر) و ساحل راست دریای یاس (بین دیهه یاس پایان و یاس بالا؛ 1440 م از سطح بهر) دریافت نمودند.

در این جایها فندق اساساً با ارغه‌ای، دولانه، بادام، تتم، فرک، آلوچه و غیره همراه می‌سبزد.
فوندوق بتّة سایه‌پرورد است، در جای گشاد نشو و نما نمی‌کند. آن را از تخم، قلمچه، بیخ‌جست و فرغون زیاد می‌کنند. بعد 4-5 سال به حاصل می‌درآید. فندق مزروع تا 150-180 سال عمر می‌بیند.
فوندوق از قدیم معمول است. آن را به مانند چیلان، چارمغز، بادام و غیره فراوان پرورنش می‌کردند. چنان که در «تاریخ نرشخی» قید شده است، «… در این چهارباغها میوه‌های الوان فراوان-از ناشپاتی و بادام و فندق و گیلاس و عناب». مغز فندق را، که خیلی سیرغذاست، تر و خشک یا زیربانده استعمال می‌کنند؛ آن 56-71% روغن، 14-48% سفیده، 3، 5% قند، 3-8% انگشتاب، ویتامینهای گروه و و ا-و نمک آهن دارد. در قنّادی (مثلاً، حلواپزی و غیره) نیز خیلی ضرور است. از آن روغن خرده‌نبات خوشهزم می‌کشند؛ برای تییار کردن صابون، شمع، رنگ و لاک و غیره نیز استفاده می‌برند. مغز فندق را کوفته، با آب همراه کرده «شیر» یا «قیماق» تییار می‌نمایند، که خوراک خوشهزم پرهیزیست.
اید به خصوصیتهای شفایی فندق در اثرهای دیسقوریدوس (دیاسکارید) ، جالینوس (گلین) ، ابوهنیفة دیناوری، ذَکریای راضی، ابوریهان بیرونی، ابوعلی‌سینا و دیگران معلومات هست. مثلاً، سینا با فندق شقیقه (میگرین) ، درد سر، سرچرخی، فلج عصب رویی، مالیخولیا و غ-را طبابت می‌کرد. بیخ فندق را برای معالجة ضیقق نفس، سلفة کهن، خون‌پرتای، زاتولجنب (پلیوریت) توصیه می‌داد. و مغز فندق را پادزهر غنده و کجدُم می‌حسابید. فندق را در باغ باتنیکی انستیتوت باتنیکة آکادمی فنهای رسّ تاجیکستان از سال 1934 این جانب می‌پرورند. در این باغ تا 4-4، 5 م قد می‌کشد، گل و میوه می‌کند.
دبیات: فلاره تدجیکسکایی سّر. تام 3، ل. ، 1968؛ سولتناو س. . ناوایی می‌ستانخاجدینی لیشینы آبыکناوینّایی و تدجیکیستنی. «ازو. آکادمی نوک تدجیکسکایی سّر» آتدیل بیولوگیچیسکیی نوک. 1979، ش 3 (76). م. خاجیمتاو.