تنبور

تنبور، ساز تاری تاجیکیست. کاسة آن را از چوب زردآلو توت و غیره ساخته با تختچة تُنُک روبست می‌کنند؛ سه تار سیمگین دارد؛ با مضراب می‌نوازند. در رسّ ازبکستان و افغانستان نیز معمول است. درازی‌اش 110-130 سم. سرپوش کاسه‌اش را عادتاً از چوب چارمغز می‌تراشند. برای موجناکی آواز در سرپوش تنبور چند سوراخچه می‌گذارند. پرده‌هایش 16-19-تا بوده، هر یکی با رشتپه‌ای (از رودة هیوان تییار می‌کنند) بسته شده است. عادتاً پردة ششم را گشادتر می‌بندند و وابسته به آهنگ اجرا می‌شدگی جای آن را تغییر می‌دهند. غیر از این تنبور باز 4 پردة یاری‌دهنده (از چوب) دارد، که آنها را در قسم بالایی سرپوش می‌چسپانند. تنبور را با ناخنک فلزی می‌نوازند.
بینا با مأخذهای قدیمی، سغدیان به مانند تنبور ساز موسیقی داشته‌اند (عصرهای 10-8 تا میلاد). به این حفریات افراسیاب (سمرقند) شهادت می‌دهد. در خرابه‌های افراسیاب تصویرات روییدیواریی را یافته‌اند، که در آن ساز موسیقی دسته‌دراز و کاسه‌اش میدة دوتاره عکس شده است. این ساز را بیشتر زنها می‌نواخته‌اند. بعدتر (در زمان ساسانیان) این ساز باز هم تکمیل یافته است: تارهای آن را از رودة هیوانات می‌ساخته‌اند. بیشتر مأخذها تنبور را مشابه ساز مشهور قدیمه-عود می‌شمارند. این فکر را فارابه تصدیق می‌کند. صدای تنبور به صدای عود مانندی داشته است. برابر عود تنبور هم در بیان مردم معمول و مشهور بوده است. به قول فارابی، با نام تنبور دو نوع ساز مشهور بوده است. یکی خراسانی و دیگری بغداد، که در عراق می‌نواخته‌اند. فرق این سازها در آن بوده است، که تنبور بغدادی دستة کوتاه و همگی پنج پرده و تنبور خراسانی دستة دراز داشته، پرده‌هایش بسیار بوده‌اند. هر دو هم دو تار داشته‌اند.
تنبور در عصرهای میانه تکمیل یافته، بعدتر به آن تار سوّم علاوه گردید و با همین شکل تا زمان ما آمده رسید. در تنبور تار یکم اساسی بوده، دو تار دیگر یاری‌دهنده‌اند. تار یکم و سوّم یک خیل (انیسان) جور شده، تار دوّم نسبت به دو تار دیگر 4 تان پست‌تر با ساز کورته (بعضاً کوینته) جور می‌شود. سه‌تار، پنج‌تار، هفتار و غیره (نامشان وابسته به مقدار تارها) نوعهای گوناگون تنبور می‌باشند. ا. رحیم‌اف.