پامیر

پامیر (از پا و مهر، پایگه مهر، یعنی طلوعگاه آفتاب) ، کشور بلندکوهیست در آسیای میانه، در قسم جنوب و شرقی رسّ تاجیکستان (اساساً تیرّیتاریة ولایت مختار کوهستان بدخشان). در  این جا بلندترین قطارکوهها و بزرگترین پیریخهای مملکت جا گرفته‌اند. مسئلة سرحد طبیعی پامیر بحث‌ناک است. اکثر تدقیقاتچیان آن تیرّیتارییی را، که از شمال با قطارکوه پس آلایی، از شرق با قطارکوه سریقول، از جنوب با کول زارکول، دریای پامیر و بالاآب دریای پنج، از غرب با قسم مریدئنی وادی پپج احاطه شده است، پامیر می‌نامند؛ به پامیر اینچنین در شمال و غرب قسمهای شرقی قطارکوههای پیاتر یکم و درواز را نسبت می‌دهند. بعضی تدقیقاتچیان (مرکا پالا، د. ل. ایوانف، د. و. نلیوکین، ک. و. ستنیوکاویچ، ه. م. مورزه‌یف) تنها قسم شرقی تیرّیتاریة نامبرده را پامیر می‌شمارند. از روی گفتة عالمان دیگر (ن. ا. گوازدیتسکیی، ر. د. زبیراف و دیگران) کنار شرقی پامیر در حدود ختایی و غربی‌اش در افغانستان واقع گشته‌اند. در حدود ا.ج.ش.س. پامیر از شمال به جنوب تقریباً به 275 کم و از غرب به شرق به 250 کم کشال یافته است.

ریلیف پامیر را قطارکوههایی تشکیل می‌دهید، که به سمتهای ارزی و نزدیک به مریدئنی طول کشیده‌اند. قطارکوههای سمتشان ارزب با ستروکتوره‌های کلان چیندار (انتیکل-پاریه‌ها) موافقت می‌نمایگد، قطارکوههای مریدئنی باشند، در روی کوههای اساسی به کنده‌لنگی قامت افراخته‌اند. بلندی تیغة قطارکوه ارزی پس آلایی (در شمال) به حساب میانه 6000 م، نقطة بلندترینش قلّة لنین (7134 م) است. جنوبتر از قطارکوه لس آلایی یکچند قطارکوههای مریدئنی واقع گشته‌اند (از غرب به شرق): آکادمی فنها، زلومرت و قطارکوه سریقول، که آن حوزة دریاهای ام و و تریم را از هم جدا می‌کند. قلّة کمونیزم (7495 م، در قطارکوه آکادمی فنها) نقطة بلندترین ا.ج.ش.س. به شمار می‌رود. قطارکوههای ارزی پیاتر یکم (ق. مسکو، 6785 م) ، درواز (ق. ارپود، 6083 م) ، ونج (ق. یزگولام بلند، 5584 م) ، یزگولام (ق. روالیوتمیه، 6974 م) ، که نسبت به یکدیگر متوازی جایگیر شده‌اند، در شرق تا قطارکوه آکادمی فنها رفته می‌رسند. در شرقتر قطارکوه یزگولام، در قسم مرکزی پامیر، قطارکوه ارزی موزقول (ق. آفیتسیران ساویتی، 6233 م .) واقع گشته است. در جنوبتر آن قطارکوهی کشال یافته است، که قسم غربی‌اش روشان و شرقی‌اش الیچور شمالی یا بازاردره نامدارد. از آن جنوبتر قطارکوههای ارزی شغنان (ق. شخی، 5704 م) و الیچور جنوبی (ق. قیزیلتانگی، 5706 م) طول کشیده‌اند. کنارهای جنوب و غربی و جنوبی پامیر را قطارکوههای اشکاشیم (ق. میکاوسکیی، 6096 م) ، شخدره (ق. ک. مرکی، 6726 م) و وخای (ق-های برفین، 6504 م و سالسبیر، 5679 م) اشغال کرده‌اند. پامیر را از جهت خصوصیتهای ریلیف به پامیر ش ا ر ق ی و پامیر غ ا ر ب ی جدا می‌کنند. حدود بین آنها را به طور شرطی از تیغة قطارکوه مریدئنی زلومرت، اغبة آقتاش (بین دریاهای پشرت غربی و شرقی) ، قسم مابینی قطارکوه الیچور شمالی (بازاردره) ، کنار غربی یشیلکول و ریزشگاه دریای متس (شاخاب راست دریای پامیر) می‌گذرانند.

ریلیف پامیر ش ا ر ق ا ر آ اساساً کوههای بلندیشان میانه و وادی و خمیهای فراخ و هموار تشکیل می‌دهند، که ته‌کرسی آنها در نتیجة حرکتهای نوترین تیکتانیکی برداشته شده است. در مورد 4000-6000 م بودن بلندی مطلق بلندی گیسبی، عادتاً، از 1000-1500 م زیاد نمی‌شود. طرح اکثر کوه و قطارکوههای این جا تیپّمانند بوده، آنها را وادی و خمیهای فراخ و هموار از هم جدا کرده‌اند. بلندی وادی و خمیها از سطح بهر 3700-4200 م، قعر آنها را جنسهای سیلاورد و مارینه‌ها پُر کرده‌اند. بعضی قطارکوهها (موزقول و غیره) در قسم تیغة خود ریلیف تیپ بلندکوهی دارند.

یقلیمی پامیر بلندکوهی نهایت کانتینینتی، تابستانش صلقین، زمستانش قهرتون. از بس که پامیر در منطقة سوبتراپیکی آسیای مرکزی واقع گشته است، در این جا زمستان مسّة هوای ارزهای معتدل و تابستان ارزهای تراپیکی بیشتر داخل می‌شود. در پامیر شرقی (در بلندی 3600 م) حرارت میانة ژانویه-17، 841. زمستان قهرتون از اوّش اکتبر تا آخر آوریل دوام می‌کند. حرارت رست‌ترین در مرغاب-47°س، بولونکول-63°س. تابستان کوتاه صلقین. حرارت میانة ژوئیه در وادی مرغاب 13، 5°س. در پستخمی (قراکول) و وادیها (آقس و و غیره) یخبندی دائمی حکمفرماست. در وادیهای پامیر غربی (در بلندی 2100 م) حرارت میانة ژانویه-7، 4°س، ژوئیه 22، 5°س. دورة نشو (روزهای حرارت از 5°س زیاد) در خاروغ 223 روز و در مرغاب 140 روز. مقدار بارشات سالانه در وادیهای پامیر غربی 90-260 مّ، در پامیر شرقی 80-100 مّ. در بلندکوه و نشیبی کوهها بارشات تارفت می‌افزاید. مثلاً، در پیریخ فیدچینکا به 1200 مّ می‌رسد. دورة سیربارش در شرق و غرب-ماههای مارت-آوریل، در پامیر شرقی-ژوئن-آگوست

یخبندی. مساحت یخبندیهای حاضرة پامیر-7500 کم2. مرکزهای کلانترین یخبندی-قطارکوههای آکادمی فنها، پس آلایی، روشان و الیچور شمالی، یزگولام، پیاتر یکم، درواز، زلومرت. خطّ برف در قسم شمال و غربی از بلندی 4000-4400 م، در قسمهای مرکزی و شرقی از بلندی 5000-5500 م می‌گذرد. در پامیر همگی قریب 3000 پیریخ هست. اکثر پیریخهای پامیر شمال غربی در وادیها جایگیر شده‌اند. کلانترین آنها-فیدچینکا (طولش 71 کم) ، گرومّ-گرجیمیلا (36، 7 کم) ، گرما (27، 5 کم) ، صغرین (24 کم) ، جمعیّت گیاگرفی (21، 5 کم) ، فارتمبیک (20 کم) و غیره می‌باشه‌اید. پیریخ سووقدرة کلان (25 کم) _ه جملة کلانترین پیریخهای قطارکوه پس آلایی به شمار می‌رود. بعضی پیریخها (خرسان در سرگه دریای

ونج، لنین در قطارکوه پس آلایی و غیره) هر سر چند وقت با سرعت در یک شبانه‌روز تا 100 م به یکچند کم رو به پایان، به سوی وادیها حرکت می‌کنند. اکثر پیریخهای نه چندان کلان پامیری شرقی در وادیها، نشیبی کوهها و کرّها واقع گشته‌اند.

دریاها و کولها. دریاهای پامیر اساساً به حوزة دریای ام و منسوبند. دریای کلانترینش-پنج. (شاخابهای راست آن-غند یکجایه با

شخدره) ، برتنگ (بالاآبش آقس و و میانابش مرغاب نام دارند) ، یزگولام، ونج. دریاهای قراجیلگه، موزقول و غیره به حوزة داخلی پامیر و دریای مرکنس و به حوزة تریم تعلق دارند. منبة دریاها-پیریخ و برف. دورة نورابی آنها-تابستان. قراکول کلانترین کول شور بسته‌ای است، که در پستخمی تیکتانیکی واقع گشته است. کولهای نسبتاً خرد: زارکول،

یشیلکول و سریز در نتیجة با کوهپاره‌ها بند شدن وادی دریاها به وجود آمده‌اند.

خیلهای اساسیترین لندشفت. طبیعت پامیر به طبیعت آسیای مرکزی مانندی عمومی دارد. در این جا موجود بودن منطقه‌های بلندی، تفاوت بین ریلیف پامیر شرقی و شمال و غربی، اینچنین از شمال و غرب به شرق و جنوب و شرق یکباره کم شدن مقدار بارشات و تارفت افزودن درجة کانتینینتی اقلیم باعث گوناگونی لندشفت پامیر گردیده‌اند. aز جمله، به پامیر شر­قی لندشفت مخصوص-بیابان بلندکوهی خاص بوده، سببش بلندی مطلق بی‌حد زیاد، اقلیم خنک قریب ارکتیکی و مقدار کم بارشات است. در این جا درخت تماماً نمی‌روید. در همواریهای خشک خمی و وادیها و نشیبیی  کوهها نیم‌بتّچه‌های تیریسکین، این، اکه‌نتالیمان، از علفهای بسیارساله شیباغ، استرگل، پیاز کوهی می‌رویند. وادیهای سیرنم را مرغزاران پُر از علفهای خوشه‌دار، غیشه و یوشان فرا گرفته‌اند، که این جایها چراگاههای بهترین پامیر به شمار می‌روند. فونة پامیر شرق کمبغل است. هیوانات به 6 خود خاص این جا: ار­خر، نخچیر، سغر، سوسار، گرگ، شیرپلنگ (اربیس) و غیره؛ پرّنده‌هایش: کبک هلال، عقاب، سجّة تیبیتی، زاغ، صوفیتورغه‌ای، لاشه‌خور و غیره. پامیر غربی نظر به پامیر شرقی گرمتر و کمی سیربارشتر بوده، رستنیها در آن جا خوبتر نشو و نما می‌یابند. ولی در قسمهای پایانی وادیهای کوهی این جا نیز بیابانهای بلندکوه یوشان و سکسوولدار واقع گشته‌اند. از 3200 م بالا بیابانهای یوشاندار و اکه‌نتالیمانهای بالشتکمانند، بالاتر از 3600 م قطعه‌های بیابانهای تیپچاق و شیباغدار وامیخورند. در بلندیهای از 3800 تا 4300 م رستپیهای بیابانی سوبلپی و بالاتر از 4200-4300 م رستنیهای سیرک سوبنیولی می‌رویند. سر تا سر پامیر غربی، در جایهای پست ساحل درختان بید، سفیدار، توس و بتّه‌ها قد کشیده‌اند. در زمینهای آبشار (کانوسهای سیلاورد و سوفه‌های دریایی) درختان میوه‌دار زردآلو، سیب، مرود، چارمغز، توت و غیره بسیار بو­ده، در میدانهای نسبتاً هموار (تا بلندی 3300 م) جو، گندم، نخود و سبزه‌وات کاشته می‌شود. در کوههای پامیر غربی نخچیر، خرس، شیرپلنگ، اربیس، سوسار، زرگوش، از پرّنده‌ها زرغلداق، کبک ه-لال، پشّخورک و غیره موجودند. دریا و کولهای پامیر شیرماهی، گل‌ماهی و آسمانماهی دارند. پامیر با کوههای بلند خود به یکی از مرکزهای الپینیزم ا.ج.ش.س. و خارجی تبدل یافته است. نیگ. نیز ولایت اوطانامی بدخشان کوهی (وبک).

تعریخ تدقیقات. دایر به طبیعت پامیر هنوز در عصر 13 سییاه اتلیوی مرکا پالا (1254-1324) معلومات نخستین داده است. سال 1871 به این جا برای تدقیقات ا. پ. فید­چینکا، سانیتر ن. ا. سیویرساو، ا. ه. ریگیل، د. ل. ایوانف، گ. ا. گرومّ-گرجیمیلا، سال 1896 س. ا. کارجینیکیی، پس از مدّتی آ. ا. فیدچین­کا، ا. و. مشکیتاو، و. ف. آشنین، سال 1916 د. و. نلیوکین و سال 1916 ن. ا. وویلاو آمده بودند. مخصوصاً در دورة ساویتی طبیعت پامیر منتظم و همه‌طرفه تدقیق گردید. سال 1923 نخستین ایکسپیدیتسیة کاملیکسی ساویتی با راهبری ن. ل. کارجینیوسکیی به آموختن آراگرفیه، یخبندیها، گیالا­گیه، لیمنالوژی (کول‌شناسی) و نباتات ناحیه‌های بلندکوه پامیر شروع نمود. سال 1927 ایکسپیدیتسیة انیویرسیتیت دولتی آسیای میانه (راهبرش پ. ا. برناو) تدقیق خاک و نباتات، اقلیم و پیشامدهای خواجگی قشلاق پامیر را به عهدة خود گرفت. سال 1928 با راهبری ن. پ. گاربوناو ایکسپیدیتسیة کامپلیکسی ساویتی و ژرمنی ناحیه‌های بلندکوه پامیر را هرجانبه تدقیق نمود، که در کا­ر آن یک قطار عالمان نمایان ساویتی و نیمیس اشتراک کردند. سال 1932 در نزد سکخ ا.ج.ش.س. ایکسپی­دیتسیة کامپلیکسی تاجیکستان تشکیل یافت. و سال 1933 آن ایکسپیدیتسیة پامیر و دیگر ناحیه‌های تاجیکستان نامیده شده، در دوام 5 سال کارهای زیادی را انجام داد. منبعد به کار ایکسپیدیتسیه‌های سیر‌شمار پامیر بزة تاجیکستانی اف ا.ج.ش.س.، سانیتر فیلیل تاجیکستانی اف ا.ج.ش.س. با سرداری ا. ن. پاول‌افسکیی راهبری نمود. سال 1951 اف pسc تاجیکستان تشکیل گردیده، تمام کارهای علمی عاید به پامیر را تحت نظارت خود گرفت.

د .: ا گ ا خ ا ن یه ن تس آ. ب. ، آسناونыی پرابلیمы فیزیچیسکایی گیاگرفی پمی­ره، ج. 1-2، د. ، 1965-66؛ گوازدیتسک ی ن. ا. ، پمیر، م. ، 1. 968؛ برخطاو ب. پ. ، تیکتانیکه پمیره، ل. ،             1963؛ پ ا ی و ا ا. و. [و دیگ. ]، تیکتانیکه پمی را-گیملیسکاگا سیکتاره ازی، در کیت .: گیملیسکیی ا الپییسکیی آرا­گینیز، م. ، 1964؛ چیدیه آ. ک. ، لاس­کوتاو و. و. ، پلیاگیاگرفیه پمیره ا ساپریدیلنыخ سترن و پلیاتسینچیت­ویرتیچنایی وریمیه، در کیت .: چتویرتیچ­نыی پیریاد ا اگا استاریه، م. ، 1965؛ و ا سیلیف و. ا. ، کینازایی پمیره (کانتینینتلنыی آتلاجینیه) ، دم 1966؛ 3 ا ب ا ر آ و ر. د. ، عالیدینینی پمیره، م. ، 1955؛ ستنیوکاویچ ک. و. ، رس­تیتیلنыی پاکراف واستاچناگا پمیره، م. ، 1949؛ اکانّیکاو س. س. ، آپریدی­لیتیل رستینیی پمیره، د. ، 1963؛ پمیر (آسناونыی اتاگ اسّلیداونیی پریرادы پمیره زه 100 لیت ا دلنییشی پیر­سپیکتیوы اخ رزویتیه) ، دو 1973.

ک. و. ستنیوکاویچ.

پامیر، دریایست در کنار جنوبی پامیر (وبک). به حوزة دریای ام و منسوب است. پامیر از کول زارکول (بلندی‌اش 4126 م) cap شده، قد-قد سرحد تاجیکستان و افغانستان جاری می‌شود. طولش 117 کم، مساحتش حوزه‌اش 4320 کم2. پایانتر از دیهه لنگرباد. وخان یک شده، دریای پپج نام می‌گیرد. تا همراهشوی شاخاب یولمزار پامیر از وادی وسیع و بعد همچون دریای شوخ کوهی از وادی تنگ و چقور جاری می‌شود.