مورور زمان

مورور زمان، مفهومیست، که تفاوت واقعی گذشته و آیندة اشیا و حادثات را انعکاس نموده، برای منطقاً تصویر کردن پراسیسّهای برنگردنده یاری می‌رساند. قریب همة قانونهای فیزیکة معاصر وقت پیشروند ا (با اصطلاح متیمتیکی-علامت سمتش مثبت) و وقت عقبرونده (علامت سمتش منفی) -را از هم فرق نمی‌کند. این چنین معنی دارد: حادثه‌ای، که رو به سمت مویین جریان می‌گیرد، می‌تواند به روش مقابل نیز عمل پذیرد. ولی همه می‌دانند، که در اصل حال این طور نیست: هیزم سوخته خاکسترشده از نو پیدا نمی‌شود، ستارة نورافکن روزی شعاعهای به فضا پهنکرده‌اش را باز گردانیده، از نو نمی‌تفسد، آدمان تارفت پیر می‌شوند و جوان نه و هکذا.

ینک، علم و فلسفة امروزه در ضمن مشاهده و جمع‌بست هاد-سه و پدیده‌های مختلف طبیعت و جمعیت به خلاصه‌ای می‌آید، که آن را با زبان آبرزناک فیزیک معروف امیریکایی ریچرد فیینمن با طرز زیرین افاده کردن ممکن است: درخت ارچه را بریده، از آن دستة کلند ساختن ممکن است و از کلندسته همان ارچه را آفریدن ممکن نیست. فیزیکة عصر گذشته محض از همین فکت و دلیل رد‌ناپذیر الهام غایوی گرفته، پیش خود چنین وظیفه گذاشته بود: باید قانونی یا پرنسیبی را دریافت، که آن یک‌طرفه جریان گرفتن حادثات عالم مادّی، یعنی مرور زمان را به رسمیّت علمی درآورده تواند. ولی این وظیفه ذاتاً به نهاد فیزیکة آنوقته بیگانه بود.

با وجود آن همه ترقّیات پراوجی، که فیزیکه در تول هفتاد سال آخر از cap گذرانید، عالمان این وظیفه را به اجرا رسانده نتوانستند. حتّی مکانیکة کونتی و نظریة نسبیت برین کشفیاتهای انقلابی هم نهاد فیزیکی وقت را روشن کرده نتوانستند. در نتیجه مفهوم وقت در ترکیب کانسیپتولی فیزیکة معاصر مثل پیشتره ناعیان و حتّی «غیریقانونی» جایی گرفته است. خوشبختانه، سالهای آخر وضعیت به کلّی تغییر یافته ایستاده است. اکنون فیزیکها از سر نو به معمّای مرور زمان مراق جدّی ظاهر نموده، در این ساحة تدقیقات جستجوهای تازه را به عمل برآورده ایستاده‌اند. وضعیت عمومی فیزیکة معاصر را جمع‌بست و خلاصه کر­ده می‌توان گفت، که در مرحلة حاضرة انکشاف علم و فلسفه معمّای مرور زمان را به طور باید و شاید حل نکرده، در راه تدق-ق طبیعت اقدام بزرگی کردن امر محال است. این را هر چه بیشتر خود محقّقان طبیعتشناس عمیق درک کرده ایستاده‌اند. در این باره برنامة تحقیقاتی فیزی­که و کسمولوژی امروزه واضح و عیان شهادت می‌دهد.

دبیات:     اینگیلس فریدریخ، انت-دیورینگ، دوشنبه، 1976؛ لنین ولاديمير الیچ، متریالیزم و ایمپیریاکریتیسیزم، اثرها، جلد 14؛ ا س ک ا ن یه. ف. ، پروبلم وریمین، مسکو، 1966 سوچکاوه گ. گ. ا تورسوناو ا. ، پرابلیمы انیزاتراپی وریمین ا کاس­مالوژی، «واپراسы فیلاسافی»، 1971، ش 12 تورسوناو ا. ، نپرولینی وریمین. ناوыی اسپیکتы سترایی پرابلی­مы، «واپراسы فیلاسافی»، 1975، ش3.        گ. سوچکاوه.