خیمیه

شیمی، علمیست، که تبدل مادّه‌ها، تغییر ترکیب و ساخت آنها را می‌آموزد. تاریخ پیدایش اصطلاح «شیمی» چندان معلوم نیست. بنا به عقیدة اکثر تدقیقاتچیان، شیمی از نام قدیمة مصر-خیمیه (از «خیم» یا «خیمی» سیاه گرفته شده، علم «سرزمنّ سیاه»، (علم «مصر» را افاده می‌کند) به وجود آمده است.

xیمیه با یک قطار علمهای دیگر (فیزیکه، بیولوگیه، گیالوژی، ژئوشیمی، بیاخیمیه، گیابیاخیمیه و غیره) و همة ساحه‌های خواجگی قشلاق سخت علاقه‌مند است. xیمیه به دو قسم اساسی (شیمی ناارگنیکی و شیمی آرگنیکی) جدا می‌شود. پیدایش و ترقّیات شیمی تاریخ بسیارساله دارد. در مصر، ختایی، هندوستان و دیگر مملکتها متالهای رنگه (بعدتر متالهای سیاه) ، رنگ و بار، شیشه و غیره استحصال می‌نموده‌اد. اهالی مصر، یونان، ریم و غیره مادّه‌های از طبیعت زنده و غیریزینده حاصلکرده (مثلاً، سلفور، سیماب، سولفات مس، کربنت آهن و غیره) را چون دارووار استفاده می‌بردند. عصرهای 3-4 م. کیمیا به وجود آمد. کیمیاگرها سالهای زیاد به جستجوی کبریت احمر، «آب حیات» و غیره مشغول بودند. آنها بسیار مادّه‌ها را کشف کرده، جریان ریکسیه‌های شیمیایی را آموخته، در تشکّل شیمی سهم ارزنده گذاشتند. در انکشاف شیمی سهم عالمان تاجیک و فارس-ذَکریای راضی، ابوریهان بیرونی، ابوعلی‌سینا و دیگر ارزنده است. از دورة احیا سر کرده، در نتیجة ترقّیات استحصالات در کیمیا ساحه‌های عملی شیمی (متالورگیه، شیشه‌گری استحصال سفال، رنگ و بار) رواج یافتند. بعدتر یگراخیمیه به وجود آمد. نیمة دوّم عصر 17 عالم ایرلندی ر. بایل نادرستی تصوّرات کیمیاگران را عاید به المنت شیمیایی اثبات ومود و اوّلین شده، مفهوم علمی المنت شیمیایی را پیشنهاد کرد. از نیمة دوّم عصر 19 سر کرده، در شیمی تحلیل صفتی و تحلیل مقداری رواج یافت. سال 1748 م. و. لاماناساو قانون بقای مسسرا کشف نمود. منبعد قانون ایکویولینتهای ریختیر (1792-1802) ، قانون نسبتهای دائمی پروست (1799-1806) قانون کرتی دلتان (1802-08) ، قانونهای گییلیوسّک (1805-08) و اواگد را (1811) ، قانون ازامارفیزم میتچیرلیخ (1818-19) ، قانون گرمی‌غنجایش خاص دیولانگ و پت (1819) و غیره کشف شدند. در دوام 60 سال عصر 19 دو مفهوم اساسی شیمی-وزن اتم و ولینتناک یا «اتمناکی» به عمل آمد. عاید به ساخت مادّه‌های آرگنیکی نظریه‌های نخستین-نظریة ردیکلها و نظریة نوعها به وجود آمدند. سال 1861 ا. م. بتلیراف نظریة ساخت شیمیایی را پیشنهاد نمود. سال 1869 د. ا. مندلیف سیستم دوری المنتها را ترتیب داد. بعدتر او در زمینة این سیستمه قانونی را کشف کرد، که قانون دوری مندلیف نام دارد. در ترقّیات شیمی حصّة ‌دیگر عالمان روس و ساویتی ن. آ. زیلینسکیی، و. و. مرکاونیکاو، ن. ن. زینین، ا. ن. بخ، س. ن. کورنکاو، ن. ن. سیمیناو، ا. ن. نیسمییناو، پ. ا. ریبیندیر و دیگران نیز کلان است. از میانة عصر 20 سر کرده، در برابر اصولهای کلاسیکی مویین نمودن ترکیب و ساخت مادّه‌ها اصول واسطه‌های فیزیکی و متیمتیکی را نیز وسیع استفاده می‌برند.
در تاجیکستان بد به ساحه‌های گوناتون شیمی در انستیتوت شیمی آکادمی فنهای رسّ تاجیکستان، کفیدره‌های شیمی انیویرسیتیت دولتی تاجیکستان و انستیتوت طبّی تاجیکستان و دیگر مکتبهای عالی ریسپوبلیکه تدقیقات می‌برند. در انکشاف رسّ تاجیکستان سهم و. ا. نیکیتین، پ. م. سالاجینکین، ه. و. نوعماناو، ا. د. گلوخاو، س. س. صابراو، 3. ا. رومینتسیوه، ج. ج. اکرامی، ا. ا. وهاباو، د. ن. پاچاجاناو و دیگران. ارزنده است.
دبیات: نیکرساو ب. و. ، آسیاوы آبشیی خیمی، چ. 1-2، مسکو، 1973؛ دجوه م. ، استاریه خیمی مسکو، 1975؛ بыکاو گ. و. ، استاریه آرگنیچیسکایی خیمی، مسکو. 1975؛ منالاو ک. ، ولیکی خیمیک، تام 1-2، م. ، 1976؛ گلینکه ن. ل. ، آبشیه شیمی، ل. ، 1976؛ عظیماو ا.. کرتکیه استاریه خیمی، مسکو، 1983. م. سمییف.