تیانشان

تیانشان (به ختایی-کوههای آسمان‌بوس، نام ترکی‌اش-تنگریتاغ) ، سیستم کوهیست در عاصیان میانه و مرکزی، که بین 40° و 45° از شرق، 67° و 95° تا شرق واقع گشته است. قسم غربی‌اش در حدود ا.ج.ش.س. (قسم کلانش در رسّ قرغیزستان، قطارکوههای شمالی و غربی‌اش در ریسّپوبلیکة ساویت سوسیالیستی قزاقستان، شاخه‌های جنوب و غربی‌اش در ریسّپوبلیکة ساویت سوسیالیستی ازبکستان و ریسّپوبلیکة ساویت سوسیالیستی تاجیکستان) ، قسم شرقی‌اش باشد، در تیرّیتاریة ختایی جایگیر است. از غرب به شرق به مسافة 2450 کم تول کشیده است. تیانشان ساویتی در شمال با سیستم کوهی التاو جنگر و اتیسو (هفترود) ، در جنوب با وادی فرغانه هم‌حدود است. بعضی گیاگرفها (مثلاً، ل. س. بیرگ، ا. پ. گیرسیماو، ا. م. الپتیف، ه. م. مورزه‌یف و دیگران) سیستم کوهی حصار و آلای را نیز به تیانشان منسوب می‌دانند. تیانشان شرقی در شمال با خمی جنگریه (دروازة جنگریه) و در جنوب با خمی تریم همشفت است.

قتارکوههای تیانشان اساساً به سمت ارزی یا نزدیک به ارزی تول کشیده‌اند. بلندترین قلّه‌های تیانشان مرکزی-غلبه (7439 م) و خانتنگر (6995 م) در سرحد بین ا.ج.ش.س. و ختایی واقع گشته‌اند.
یقلیم کوههای تیانشان عموماً کانتینینتیست، ولی بنا بر مرکّبی ریلیف، خیلی بلند بودن بسیاری قطارکوهها، ایکسپازیتسیة نشیبیها و وابسته به موقع گیاگرفی قطارکوهها حرارت و نمی در هر جا هر خیل است. در جایهای از 1500-3000 م بلندتر مقدار بارشات سالانه زیاده از 800 مّ. حرارت میانة ژوئیه در وادیهای نسبتاً پست 20-25°س، در وادیهای بلندیشان میانه 15-17 س، در وادیهای بلند 5-10°س، در کوههای بلند باشد 0°س و از این هم پست‌تر است.
خت برف در شمال و غرب تیانشان از بلندیهای 3600-3800 م و در مرکز آن از بلندیهای 4200-4450 م می‌گذرد. برفهای بسیارساله و پیریخها بسیارند (کلانترینشان پیریخ انیلچیک در تیانشان مرکزیست). مساحت عمومی پیریخها 10، 2 هزار کم2 (80%-اش در تیرّیتاریة ا.ج.ش.س.). مرکزهای کلانترین پیریخها بند کوه خانتنگر، التاو تیرسکیی و کوکشلتاو می‌باشند.
ز تیانشان دریاهای کلان-سر، چو، الی و تریم ابتدا می‌یابند. این دریاها آب خود را یا به کولهای بیابانی می‌ریزند یا در بیابانها خشک می‌شوند.
ز ثروتهای زیرزمینی در کوههای تیانشان مس، سرب، متالهای نادر و مخصوصاً انگشتسنگ فراوان است. از کانهای متالهای رنگه کان میس آلملیق، کانسایی، کانهای سرب اچیسایی مشهورند. از کانهای قُرمه والفرم و مرگ موش، از قراتاو فسفریت استخراج می‌کنند.
در قسم ساویتی تیانشان 5 ممنوعگاه-اسّیقّول، المه‌اتا، آقس و-جبگل، سریچلک، اینچنین قوروقهای بیشه‌زار کوهی چتقل و غیره موجودند. در بارة خواجگی و اقتصادیات تیانشان نگرید مقاله‌های ریسپوبلیکة ساویت سوسیالیستی قرغیزستان، ریسپوبلیکة ساویت سوسیالیستی قزاقستان و ریان اوطانامی ایغورهای سینتسزین.