TIYONShON

TIYONShON (ba khitoi — Kuhhoi Osmonbus, nomi turkiash — Tangritog), sistemai kuhist dar Osiyon Miyona va Markazi, ki bayni 40° va 45° az sharq, 67° va 95° to sharq voqe gashtaast. Qismi garbiash dar hududi SSSR (qismi kalonash dar RSS Qirgiziston, qatorkuhhoi shimoli va garbiash dar Resspublikai Soveti Sotsialistii Qazoqiston, shokhahoi janubu garbiash dar Resspublikai Soveti Sotsialistii Uzbakiston va Resspublikai Soveti Sotsialistii Tojikiston), qismi sharqiash boshad, dar territoriyai Khitoy joygir ast. Az Garb ba Sharq ba masofai 2450 km tul kashidaast. Tiyonshoni soveti dar Shimol bo sistemai kuhii Alatovi Jungar va Etisuv (Haftrud), dar Janub bo vodii Fargona hamhudud ast. Baze geografho (masalan, L. S. Berg, I. P. Gerasimov, A. M. Alpatev, E. M. Murzaev va digaron) sistemai kuhii Hisoru Oloyro niz ba Tiyonshon mansub medonand. Tiyonshoni Sharqi dar Shimol bo khamii Jungariya (Darvozai Jungariya) va dar Janub bo khamii Tarim hamshafat ast.

Qatorkuhhoi Tiyonshon asosan ba samti arzi yo nazdik ba arzi tul kashidaand. Balandtarin qullahoi Tiyonshoni Markazi—Galaba (7439 m) va Khontangri (6995 m) dar sarhadi bayni SSSR va Khitoy voqe gashtaand.
Iqlimi kuhhoi Tiyonshon umuman kontinentist, vale binobar murakkabii relef, khele baland budani bisyorii qatorkuhho, ekspozisiyai nishebiho va vobasta ba mavqei geografii qatorkuhho harorat va nami dar har jo har khel ast. Dar joyhoi az 1500—3000 m balandtar miqdori borishoti solona ziyoda az 800 mm. Harorati miyonai iyul dar vodihoi nisbatan past 20—25°S, dar vodihoi balandiashon miyona 15—17 S, dar vodihoi baland 5—10°S, dar kuhhoi baland boshad 0°S va az in ham pasttar ast.
Khati barf dar shimolu garbi Tiyonshon az balandihoi 3600—3800 m va dar markazi on az balandihoi 4200—4450 m meguzarad. Barfhoi bisyorsola va piryakhho bisyorand (kalontarinashon piryakhi Inilchek dar Tiyonshoni Markazist). Masohati umumii piryakhho 10,2 hazor km2 (80%-ash dar terretoriyai SSSR). Markazhoi kalontarini piryakhho bandi kuhi Khontangri, Alatovi Terskey va Kukshaltov meboshand.
Az Tiyonshon daryohoi kalon — Sir, Chu, Ili va Tarim ibtido meyoband. In daryoho obi khudro yo ba kulhoi biyoboni merezand yo dar biyobonho khushk meshavand.
Az sarvathoi zerizamini dar kuhhoi Tiyonshon mis, surb, metallhoi nodir va makhsusan angishtsang farovon ast. Az konhoi metallhoi ranga koni misi Olmaliq, Konsoy, konhoi surbi Achisoy mashhurand. Az konhoi Qurama volfram va margi mush, az Qarotov fosforit istikhroj mekunand.
Dar qismi sovetii Tiyonshon 5 mamnugoh — Issiqqul, Almaato, Oqsu-Jabagli, Sarichalak, inchunin quruqhoi beshazori kuhii Chatqal va gayra mavjudand. Dar borai khojagi va iqtisodiyoti Tiyonshon nigared maqolahoi Respublikai Soveti Sotsialistii Qirgiziston, Respublikai Soveti Sotsialistii Qazoqiston va Rayoni avtonomii uygurhoi Sinszyan.