نیساز

نیساز موسیقی نف­سی. نه‌ای از قمیش یا بمبوک ساخته شده، عادتاً، هفت بغومچوب آن را در بر گرفته، هفت سوراخی اساسی دا­رد، که به یکی از آنها پُف کرده آواز می‌برارند. از روی ساخت و طرز نواختن به یکچند نوع جدا می‌شود. اگر از چوب سازند، نة چوبین، از مس باشد، نة مسی، از گل باشد، نة گلی می‌گویند. نه‌ای نام عمومی گروه کلان سازهای موسیقی می‌باشد، که در بین بسیار خلقهای شرق معمول است. دوشاخ، دونه‌ای، قوشنه‌ای، دودوک، توتوک از قبیل آنهایند. نه‌ای از جهت طرز نواختن دو خیل می‌شود: نهای با طرز افقی و عمودی نواختشونده.

تعریخ پیدایش نه‌ای خیلی قدیمیست. به این، علی‌الخصوص، هیکلچه‌های نینوازان، که از حفریات باستان‌شناسان در افراسیاب یافت شده‌اند، شهادت می‌دهند. معلومات مخصوص علمی راجع به نه‌ای در اثر فارابی «کتاب-ال-موسیق-ال-کبیر» گرد آمده‌اند، که آنها را به نی امروزه نسبت دادن ممکن است. در ادبیات فارس-تاجیک توصیف نه‌ای خیلی زیاد دچار می‌شود و آن را کاملاً چون افادة رمزی آهنگ حزین یا ن­وای عشّاق به قلم می‌دهند. نی تاجیکی، که در زمان ما خیلی مع­مول شده است، از قبیل نی بمب و-که به شمار می‌رود. آن از نیچة دیمیترش 20-30 مّ و درازی‌اش 450-500 مّ عبارت بوده، شش سورا­خی با انگشت محکمشونده دا­رد. سوراخی آوازبرارنده در نزدیکی طرف پوشیدة نه‌ای جایگیر شده است. نه‌ای باز یک سوراخی علاوگی دارد، که آن را عادتاً با کاغذ یا پوست محکم می‌کنند. از شش سووراخی آوازدهندة نه‌ای 7 آواز دی­تانیکی به وجود می‌آید، که آنها را با راه زیاد کردن قوّة هوای داخل‌شونده یا با انگشتان پوشاندن روی سوراخیها پست و بلند کردن ممکن است. دیپزان قطارآواز نه‌ای تا به دویونیم آکتوه می‌رسد، که در ناته چنین افاده می‌یابد:

هنگام در انسمبلها استفاده بردن نه‌ای، عادتاً، دیرر اسبابها را (تنبور، دوتار، غجّک و غیره) از روی بلندی آواز آن جر می‌کو­نند. نه‌ای آواز بلند و هشتک‌آمیز، ولی فارم و نفیس دارد. از جه­ت تکنیکی امکانیّتهای فراوان را داراست، آهنگ‌دارا باسرعت و با می‌لیزمه‌های گوناگون نواختن موم­کین. عنصر مشهور موسیقی شرق-ناله (یعنی در یک زینه که یافتن آواز) مخصوصاً در نه‌ای خوش صدا می‌دهد. آهنگهای «مناجات»، «چول عراق»، «نوروز صبا»، «نوروز عجم»، فقط با نه‌ای اجرا می‌شوند. ریپیرتور و تیخییکة نواختن نه‌ای در روزهای ما خیلی ترقّ کرد. در آموزشگاه و مکتبهای موسیقی شعبة مخصوص نینوازی وجود دارد. نوازندگان اثرهای برای فلییته انشانمودة بسته‌کاران مشهور را با نه‌ای می‌نوازند.