«خمسه»

«خمسه» (عربی-پنج، پنجگانه) ، پنج داستان علی‌حدة یک ادیب را گویند، که در یک مجلّد گرد آورده شده‌اند. عنعنة «خمسه» گویی نخستین مراتبه در ادبیات فارس-تاجیک پیدا شده، بعد عصرهای 13-14 در ادبیات دیگر خلقهای مشرقزمین جاری گردیده است. در تاریخ ادبیات فارس-تاجیک شخص نامعلومی پنج داستان نظامی گنجوی را در یک جلد گرد آورده، به آنها نام عمومی «خمسه» را نهاده است و به همین سبب نظامی را پایه‌گذار مکتب «خمسه» نگاری می‌دانند. در جواب «خمسه» نظامی اوّلین بار شاعر فارس-تاجیک امیر هوسین غوری (وفات 1318) «خمسه» نوشته است. امّا در جادة «خمسه» سرایی خسرو دهلوی موفقیّت بزرگ ایجادی را نایل شده است. بعد نظامی، غور و خسرو شاعران بسیاری از قبیل خواجوی کرمانی، اشرف، جامی، ابدیبیک شیرازی، صرفی کیسمیری، زمانی یزدی، نامی اصفهانی، هوسین قزوینی و دیگران عنعنة «خمسه» سرایی را رونق داده‌اند.
داستانهای جوابیه، معمولاً در دایرة وزن و موضوع مفرد آفریده شوند هم، از لحاظ خجمو حلّ مسئله، شمارة آبرز و قهرمانان، وسائط تصویر، خطّ سیوجیت و فبوله، زبان و طرز بیان و جهتهای دیگر غایوی و بدیعی در پایه‌های گوناگون می‌ایستند. مثلاً، خواجوی کرمانی در نامگذاری و انتخاب موضوع و تفسیر بدیعی مضمونخای «خمسه» اش اصول نوی را پیش گرفته است. ایودورّهمان جامی باشد شمارة داستانهای «خمسه» را به 7 رسانیده است. ادیبان ترک و آذر، ترکمن و ایغور، کُرد و ارمن، پشتویو اردو، پنجابی، عرب و هند و و گرجی نیز در انتشارو
ینکیشاف «خمسه» نگاری حصّه ‌گوزشته‌اند. مخصوصاً در ادبییات ترکزبان این چیز بیشتر مشاهده می‌شود. نمونة آن «خمسه» علیشیر نوایی می‌باشد. ا. رحمان‌اف.