خیر و شر

خیر و شر، از مفهوسهاپ مهم فلسفة عملی شرق بوده، در تاریخ افکار معنوی تاجیکان نقش روشنی دارد: در تعلیمات زردشتیه و مانویه مهمترین کتگوری اخلاقیست. در اوستا همة موجودات به دو قطب مقابل-عالم خیر و عالم شر تقسیم شده، رمز عالم خیر نور و عالم شر ظلمت دانسته شده است. در تعلیمات دئالیستی (سنویت)-ا زردشتیه عالم نور و خیر و عدالت در شخص هرمز و عالم ظلمت و شرّ و رذالت در شخص اهریمن ظاهر شده، مبارزة آشتی‌ناپذیر قوشوه‌های نیکی و بدی آغاز افته است. در مبارزة هرمز به مقابل اهریمن و یارال بد و (دیوان) شش ایزد نیک هرمز، که در اوستا با نام «امشاسپندان» یاد شده‌اند، یاری می‌رسانند. طبیعتاً قوّه‌های خیر هرمز روح سازنده و قوّه‌های شرّ اهریمن روح خراب‌کننده دارند. در اوستا زردشت آدمان را به مبارزة ضد قوّه‌های شرّ و ظلمت دعوت نموده، برای پیروز‌ی و آسایش ابدی آنها صفتهای اخلاقی «گفتار نیک»، «رفتار پیک» و «پندار پیک» را تلقین کرده است. در مانویه همین نظریة اخلاقی زردشتیه انکشاف یافت. مان آفرینشن عالم را از سه مرحله عبارت دانسته، در مرحلة اوّل عالم نور و ظلمت را از هم جدا پنداشته است. در مرحلة دوّم انسان اسیر عالم ظلمان شده، عنصرهای شر با آب و آتش و خاک و باد آمیزش پیدا نموده‌اند. انسان در مرحلة سایوم باید از زندان عالم ظلمانی آزاد شده، بتدریج تمام عنصرهای شر را از خود دور کند و به زندگی جاودانی نایل گردد.
ز تعلیمات اخلاقی زردشتیه و مانویه بسیار رویه و جریانهای فلسفی و عرفانی عصرهای میانة شرق و غرب غذای معنوی گرفته‌اند. مثلاً، در افکار فلسفی مکتب مشّاع خیر به معنای «وجود» و شر به معنای «امکان» دانسته شده است.
روکن اساسی فلسفة عملی را (علم اخلاق، تدبیر ملزیل و سیاست مودون) در عصرهای میانه xیر و شر تشکیل می‌دهد. در آن تمام رفتار آدمان به همین دو کتگوری اخلاقی جدا کرده شده است. علم اخلاق قوّه‌های را، که باعث عمل xیر و شر در فعالیّت انسان می‌گردند، به تفکر، شهوت و غضب منسوب می‌داند. در افکار اخلاقی متفکّران شرق، از جمله در «اخلاق ناصری»، «اخلاق جلالی»، مسئله‌های xیر و شر از همین نقطة نظر بررسی شده، وجودی، که خود بخود موجود است، خیر و وجودی، که موجودییتّش به دیگر چیز وابسته باشد، شر دانسته شده است.
به فکر آنها، عقل همه وقت طالب خیر حقیقیست و شهوت و غضب منبة شر می‌باشد. از این رو، انسان در فعالیّت عملی‌اش باید عاقلانه رفتار نموده، از قهر و غضب خود را نگاه دارد.
در افکار پند و اخلاقی کلاسیکان ادبیات فارس-تاجیک به مسئلة xیر و شر اهمیت زیاد داده شده است. در ایجادیات آنها صفتهای نیک انسان ترنم یافته، آدمان به کار خیر، نیکی و نیکنامی، نکوکاری هدایت شده‌اند و بدی و خصلتهای رذیلی انسانی مورد طعن و مذمّت قرار گرفته‌اند. در آثار بدیعی شاعران و نویسندگان کار خیر و امر شر با راه و واسطه‌های گوناگون و آبرزهای رنگین تصویر شده‌اند. در واقع، نام قهرمانان یک افسانة «هفت پیکر» نظامی گنجوی خیر و شر می‌باشد. نام قهرمانان مذکور به خصلت و عمل و رفتار و کردار آنها خیلی موافق بوده، غایه اثر در مبارزة دو قوّة به هم مقابل غلبه کردن نیکی به بدی می‌باشد، که اساس فلسفی‌اش در اوستا بیان شده است. نگرید نیز نیکی و بدی.
م. خزرتقولاو.