بومهمود خجندی حامد ابن هیزر

بومهمود خجندی هامید ابن هیزر (تقریباً 930، خجند-تقریباً 1000، بغداد) ، منجّم، ریاضی‌دان و اختراعکار تاجیک. فعالیّت علمی ابومهمود xوجندی در شهرهای بغداد و ره‌ای گذشته است. زمان زندگی ابومهمود xوجندی  به دورة حکمرانی دولت سامانیان (825-999) راست می‌آید. او سال 994 در شهر ره‌ای، در دبار امیر بویهی فخ-رودّولة دیلمی به رصدبندی و مشاهدة جرمهای آسمانی پرداخته است. ابومهمود xوجندی را استاد ابوریهان بیرونی می‌حسابند. بیرونی بار او­ول با ابومهمود xوجندی   در ره‌ای شناس توده، در رصدخانة «تبارک» از او آلت سیکستنت (سودس) را آموخته بود.

و در «کتاب-ات-تهدید نهایات-ال-اماکن ل تصحیح مسافات-ال-مساکن» نام اثرش ابومهمود xوجندی را در ساختن اسطرلاب و تییار نمودن و اختراع دیگر آلات نجومی فرد فوق‌العاده و یگانة زمان حسابیده است. بنا بر اخبار بیرونی سودس ابومهمود xوجندی، که به شرف حاکم دور-فخرودّوله «سودس فخری» نامگذاری شده است، از لحاظ بزرگی و درستی از دیگر آلات نجومی همان زمان برتری داشته است. قطر سودس ساختة ابومهمود xوجندی  86 م بوده، از روی قاعده به درجه، دقیقه و ثانیه‌ها تقسیم شده بود. سودس نامبردة ابومهمود xوجندی  در نزد شخر ره‌ای، در قلّة کوه تبارک گذاشته توده بود. ابومهمود xوجندی  با اسباب ساختة خود بار اوّل سال 994 قیمت میل مدار آفتاب (ایکلیپتیکه) را 23°32’21” مویین کرده بود.

ین بو­زورگی موافیک فرمولم استرانام امیریکایی نییوکام (1835-1909) 23°34’13”-را تشکیل می‌دهد، که تفاوت نه آن قدر بزرگ دارد. اسبابهای نجومی رصدخانه‌های مراغه (عصر 13) ، سمرقند (عصر 15) و جیپور (عصر 17) در اساس و تمثال سودس ابومهمود xوجندی   ساخته شده بودند. منجّم شناختة عصر 16-ا فارس-تاجیک نظام‌الدّین ابدولی ابن محمّد برهندی (وفات 1525) در «شرح بیست باب در معرفت اسطرلاب» نام اثرش سودس فخری را در بین همة اسبابهای استرا­نامی شرق میانه در جای اوّل گذاشته است. ریاضی‌دان و منجّم آوازه‌دار فارس-تاجیک غیاث‌الدّین جمشید کاشانی (وفات 1430) ساخت و طرز استفادة این اسباب را در اثر خود «رساله در شرح آلا­ت رسدی» شرح داده است. از ابومهمود xوجندی 2 رسالة ریاضی و 6 رسالة نجومی با نامهای «مسائل موتفرّیکه خندسییّه»، «کتاب ال-آله اش-شا-میله»، «رساله فی تصحیح-ال-میل و عرض-ال-بلد»، «کتاب ال-عمل ب-ز-زرقاله»، «رساله اس-سفیخه ال-افاقییّه ال-مسمّا ب-ل-جامعه»، «کتاب سمت ال-کیبله»، «کتاب فی ساعت-ال-مازییّه فی-ل-لیل» باقی مانده‌اند، که در کتابخانه‌های بیی­روت، قاهره، آکسفارد، پریج و تهران محفوظند. آثار باقیماندة ابومهمود xوجندی  از طرف مورخان و پجوهیشگران خارجی به مانند حاجی خلیفه، ابوالقاسم قربانی، پ. کنیتش، ه. ویدیمن، ک. شایی، ا. پ. یوشکیویچ، ب. ا. رازینفیلد، ن. گ. خیرستدیناوه، ا. اخمیداف و دیگر مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

در بارة حیات و فعالیّت ابومهمود xوجندی  در تاجیکستان عبدالله‌زاده x. و نعمت‌اف ن. اثرها تألیف نموده-اند. ابومهمود xوجندی به غیر از علم نجوم در ریاضیات هم نادر زمان بود. تیاریمه‌ای را، که امروز در متیمتیکه با نام تیاریمم فیرمه معمول است، 600 سال قبل از او ابومهمود xوجندی  ابتدا گذاشته بود. در بارة رسالة ریاضی و کامیابی ابومهمود xوجندی در ساحة علم حساب ریاضی‌دان عصر 10 ابوجعفر هازین در «رساله فی انشا ال-مثلثات ال-قائمت-ز-زوایا ال-منطق ال-عزلاع» نام اثرش یادآور شده است. در آن قید می‌شود، که در رسالة ابومهمود xوجندی  ثابت شده است، که حاصل جمع دو عدد مکعّب (کوبی) عدد مکعّب بوده نمی‌تواند. یعنی دلخواه عددهای نتورلی خ، و، z-po پیدا کردن نمی‌توان، که برابری زیرین را قانع گرداند: x3+y3=z3. همین تیاریمة ابومهمود xوجندی  بدون شک حالت خصوصی و نمونة روشن تیا­ریمم فیرمه، یعنی خپ+ایه-zn در صورت پ>2 بودن است. همچنین ابومهمود xوجندی  در ساحة علم مثلثات (تریگانامیت­ریه) تیاریمة سینوسها را در شکل:

sina _ sinb _ sine sina sinb sinc

نیز حاصل کرده بود. ابومهمود xوجندی در انکشاف نظریة مثلثات کوروی و حلّ معادله‌های کودرتی و کوبی، انکشاف علم نجوم و تکمیل و ساختن آلات رسدی سخم باسزایی گذاشته است.

دبیات: عبدالله‌زاده x. ف. ، ابومخمود خوچندی و تاریخ استرانامیة خلق تاجیک، xوجند، 2005؛ ابدولّزدی x. ف. ، نیگمتاو ن. ن. ، ابومخهود خودجندی، دوشنبه، 1986؛ ا ل آ ل آ و م، ک آ م ا ل ی ا. ش. ، علم در زمان رودکی، دوشنبه، 2008؛ قو ر ب آ ن ی ا. ، ریاضی‌دانان ایرانی از خوارزمی تا ابن سینا، تاشکینت، 1350. ا. کاملی.