تسریف

تصریف، وابسته به شخص، شماره و زمان تغییریابی فعلها را گویند. تصریف با بندکهای فعلی یا فلیکسیة فعلی افاده شده، به زمان و سیغه‌ها نیز وابستگی دارد. شکلهای فعلی زبان تاجیکی سه خیل تصریف می‌شوند. شکلهایی، که از اساس زمان حاضره ساخته شده‌اند. به تصریف یکم منسوبند. در صیغة خبری شکلهای زمان حاضره-آینده و فعل یاری‌دهندة زمان آینده همین طرز تصریف می‌شوند (می‌-خان-ام، می‌خوان-ی، می‌خوان-اد، م، د، اند؛ خواه-ام خواند، خواه-ی خواند. خواهد خواند، م، د، ند). تمام شکلهای صیغة شرطی-خواهشمندی نیز همین طور تصریف می‌یابند (خان-ام، خان-ی، خان-اد، م، د، ند؛ خوانده باش-ام، خوانده باش-ی، خوانده باش-ند، م، د، ند؛ می‌خوانده باش-ام، می‌خوانده باش-ی، می‌خوانده باش-اد، م، د، ند؛ خوانده ایستاده باش-ام، خای-ده ایستاده باش-ی، خاییده ایستاده باش-اد، م، د، ند). شکلهای صیغة امری هم همین طرز تصریف می‌شوند (خان-خانید). شکلهای فعلی، که از اساس زمان گذشته ساخته شده‌اند، به تصریف دوّم تعلق دارند. در صیغة خبری زمان گذشتة ساده، زمان گذشتة حکایهگی و زمان گذشتة دور با همین تصریف تغییر می‌یابند. از این شکلها شخص سوّم تنها بندک ندارد و با اساس زمان گذشته برابر است: خایید-ام، خایید-ا، خواند، م، د، ند؛ می‌خواندم، می‌خواند-ی، می‌خواند، م، د، ند؛ خوانده بود-ام، خوانده بود-ا، خوانده بود-ام، د، ند. شکل-های تصریفی فعلی، که از صفت-های فعلی ساخته شده‌اند، به تصریف سوّم تعلق دارند. تصریف آنها با بندکهای خبری افاده می‌شود. دو شکل مویین صیغة خبری (زمان حاضرة مویین و زمان گذشتة مویین نقلی) به این تصریف منسوب است: خوانده ایستاده-ام، خوانده ایستاده-ی، خوانده ایستاده-است، م، د، ند؛ خوانده ایستاده بوده-ام، خوانده ایستاده بوده-ی، خوانده ایستاده بوده-است، م، د، ند. فقط زمان گذشتة مویین به تصریف دوّم منسوب است: خوانده ایستاده بودم، خوانده ایستاده بود-ی، خوانده ایستاده بود-ام، د، ند. شکلهای نقلی صیغة خبری با تصریف ساخت تغییر می‌یابند: خوانده-ام، خوانده-ی، خوانده-است، م، د، ند؛ می‌اانده-ام، می‌خوانده-ی، می‌خوان-ده-است، م، د، ند: خوانده بوده-ام، خوانده بوده-ا، خوانده بوده-است، م، -عاد-اند. شکلهای صیغة احتمالی نیز به تصریف سوّم داخل شده، با بندکهای خبری دیگر می‌شوند: خواندگ-ست، خواندگیست-ام، خواندگیست-ی، خواندگیست-ام و غیره. در زبان تاجیکی خبرهای نامی هم به واسطة بندکهای خبری تصریف شده، شرطاً به نوع سوّم داخل می‌شوند، زیرا بندکهای خبری تاریخاً فعل‌اند: کارگر-ام، کارگر-ی، کار-گر است، کارگرم، کارگر-اد، کارگر-اند.
دبیات: گرمّتکّة زبان ادبی حاضرة تاجیک، جلد 1، دوشنبه، 1985. د. تاجییف.