پنجره

پنجره، چوزع آرایشییست در صنعت معماری. در، دریجه، روزنه، بین رف و ستونها، ایوان، زینة بناهای مأموری، مدنی و جمعیّتی را با پنجر‌ آرا می‌دهند. پنجره اساساً خاص معماری شرق، علی‌الخصوص مملکتهای اقلیمش گرم است (آسیای میانه، افغانستان، ایران، هندوستان و مملکتهای شرق نزدیک) ، که هم وظیفة آرایشی، هم خاصیت هوا‌گذران، روشنایدیهی و انتقال آواز دارد.

پنجره در چاربار و خیابانها به صفت تواره، در انتیریر خانه چون جزء آرایش استفاده می‌شود. پنجره را از چوب، سنگ، گچ، فلزات، گل و گل سوخته تییار کرده، در آن نقش و نگار هندسی، اکثراً گره، اسلیمی، منبّت، کنده‌کاری و غیره را استفاده می‌بردند. بازیافتهای آرشیالوگ از موجودیّت پنجره در زمان قدیم گواه می‌دهند. پنجرة خشتی «قصر شاهان”در توپراکقلعه (عصر 3) ، پنجرة گچی در ورخشه (عصر 8) و غیره. در مقبرة اسماعیل سامانی با اصول مخصوص خشت‌چینی پنجره آفریده‌اند. در انسمبل شاه زنده (عصر 14) پنجرة چوبین نهایت جاذب باق مانده است.

کاشیکاریهای مدرسه‌های میر عرب (عصر 16) ، عبدالله‌خان (عصر 46) در بخارا، شیردار (عصر 17) در سمرقند دارای نمونه‌های نادر پنجره‌های مرکّبساخت می‌باشند. پنجره در انشائات بزرگ معماری بخارا، سمرقند، خیوه، خجند و دیگر شهرها استی­فاده شده، سپس در ناحیه‌های دیگر آسیای میانه پهن گشته است. عموماً در صنعت معماری عصرهای 11-17 آسیای میانه پنجرسازی رواج یافته، قریب در همة بناهای محتشم شکل و اصولهای مختلف آن را ماهرانه استفاده برده‌اند. استاهای خلقی و کسبی تاجیک برای پنجرسازی بیشتر چوب را استفاده برده‌اند. از روی یک قطار نکشهای روییدیواری پنجکینت قدیم چونی برمی‌آید، که استاهای عصرهای 7-8 برای آرایش هیوان خانه‌های استقامتی و معبدها از تخته‌های کنده‌کاری استفاده می‌بردند.

در زمان تیموریان نقش گره به اوج اعلی رسیده، بسیار جزءهای آرایشی، از جمله پنجکینت را فرا می‌گیرد. وابسته به حشمت مدرسه و مسجدها، اندازة پنّجره روزنه‌ها نیز می‌افزاید. پنجرة روزنة رواقتاقهای پیکانی از چغبچه‌های جداگانة با هم وصل‌شونده (شدّه‌ها) ساخته می‌شد. نمونة نادر چنین پنجره‌ها در آثار معمارین بخارا، سمرقند، پنجکینت، عورا تپّه، لنین‌‌آباد، حصار، وخش، پنج، کولاب و غیره وامیخورند، که خوش‌صفت، پرداشت، بند و بستشان مکمّل و نقش و نگارشان نظررباست.

پنجرة بین پاسوتونهای ایوان مسجد و مدرسه‌ها را از چوبهای چارتراش می‌ساختند. بعضاً در هم به شکل پنجره ساخته می‌شد. در آفریدن پنجرة روزنه‌ها یکی از شدّه‌ها را به صفت چِنک (اخشین) قبول قرده، شدّه‌های باقیمانده را مطابقاً به آن و وابس­ته به بند و بست ساخت نقش استی­فاده می‌بردند. استا اوّل جزء از همه خردترین پنجره-«عاشقچه» را نهاده، در اطراف آن 5-7 شدّه را به طور عمودی و افقی استوار می‌کرد. پ. انجره عادتاً از 4، 6، 8 و 10 «کولچه» ساخته شده، نقش مکمّل کامپازیتسییداری را تشکیل می‌کرد. خنگام چیدن شدّه‌ها از میخ و الیم صرف نظر می‌کردند. اسلوب خاص کنده‌کارن چوب به پنجره‌های غیریچوبی تأثیر رسانده، باعث بایی و سیرابورنگ گردیدن آنها شده است.

للخوسوس تأثیر آن در پنجرة گچی (از روی ساخت، نقش و نگار، بند و بست و حتّی نام یک‌خِلة بسیار عملها) بیشتر ظاهر گشته است. سبب این شاید در قالبهای چوبی ریختن پنجرة گچی باشد. امّا پنجرة گچی دارای نکقشو‌نگار و آرایشات خیلی بایی بوده، نه تنها از نقشهای هندسی (دا­یره، شش‌کنجه، مربّع و غیره) ، بلکه از اصولهای مرکّب منبّت و گل‌نقشها (پیازی، گردنی، اس­لیمی) نیز بهره‌مند می‌گشت. عنعنة بای صنعت پنجرسازی در سالهای حاکمیت ساویتی رواج یافت. هنرمندان و استاهای خلقی در همدستی با معماران هنگام ساختن بناهای جمعیّتی، مأموری و م­دنی از صنعت پنجرسازی باثمر استفاده برده‌اند، که در بندو­بست و آرایش بنا مقام نمایان دارند.

نمونه‌های مکمّل پنجره‌ها در بنای تئاتر دولتی آکادمی آپیره و بلیت به نام س. عینی (معماران ا. یونگیر، و. گالّ، د. بلیبین) ، کتابخانة ریسپوبلیکوی به نام فردوسی، موزی متّحدة ریسپوبلیکوی تاریخی-کشورشناسی و سنع­ت تصویری به نام بیخهاد (معمار ا. کنامپوس) ، چایخانة «راحت» (معماران د. گیندلین، ک. تیرلیتسکیی) ، چایخانة «فراغت» (می‌عما­ران گ. سالامینایی، 3. زوبیداف) ، بنک ساختمان کامّونلی (معمار ه. و. ارزاوسکیی) و غیره وامیخورند.

هالا در آرایش ایوان و بلکانهای بناهای استقامتی آهنوبستانی اکثر میکروریانهای تاجیکستان پنجره را استفاده می‌برند، که آنها را در ز-اوادها با اصول نو تکنیکی تییار می‌کنند. اینچنین برای آرا­یش خیابان، فوّاره، زینه‌پایه‌، پول، در، تیریزه و دروازه‌ها از فلزات (آهن، مس، برنجی) پنجره می‌سازند، که در آنها عنعنه‌های پنجرسازی ملّی شرق و غرب آمیزش یافته‌اند.

د .: ر ا م پ ا ل ل. ا. ، پندجره. ار­خیتیکتورنыی ریشیتک ا اخ پاستراینی، تشکینت. 1957؛ ر و ا ا ا و م. ا. ، ریزنایی دیریوا چارک و، د. . 1975؛ خماو م و-ا ل ل. ، اسکوسّتوا تدجیکسکایی ریزبы پا دیری و. د./1976’، پ ا س ا ر چ ا ک ا. ک، ، نرادنیه ارخیتکتاره (معماری) ثمرکنده، د. ، 1974.