خزنده‌ها

خزنده‌ها (reptilia) ، یک صنف جانوران مهره‌دار را گویند. xزنده‌ها از قدیمترین آبخاکیها پیدا شده، در بین مهره‌داران اوّلین جانورانیند، که به حیات خشکی مطابق گشته‌اند.

به خزنده‌های معاصر سنگ‌پشتها، تمساحا، نولسرها (توتره) و پولکچدارها (کلته‌کلاسها، ماروا و امفیسبیناویها، که امفیسبین و تراگانافیس را در بر می‌گیرند) منسوبند. اکثر خزنده‌ها در خشکی (جایهای گشاد آفتابی و از جمله، بیابانهای بی‌آب و گیاه) زندگی می‌کنند. جای زیست همة تمساحها و بسیار سنگ‌پشتها کول و دریا و باتلاق‌زار است؛ بعضی سنگ‌پشت و مارها در بهر حیات می‌گذرانند. غذای اکثر خزنده‌ها هیوانات (ماهی، جانوران بی‌مهرة آبی، حشرات، آبخاکیها، پرّندگان و شیرخوران خرد و کلان و غیر و) است؛ بعضیشان هیوانات و نباتات و سنگ‌پشتهای خشکی‌گرد باشند، فقط رستنی می‌خورند. بسیار خزنده‌ها تخم‌گذارند؛ بعضیشان تخمزیندزا یا زندزاند. دورة از تخم برآمدنشان از 1-2 ماه تا 1 سال است.
خزنده‌های منقرض. گروه نسبتاً قدیم و ساده خزنده‌ها کاتپلازورها می‌باشند. آخر دورة کربن ایرة پلیازایی خزنده‌های درّندشکل (در تریس از آنها شیرخورها پیدا شدند) و در ایرة مزازایی همة نمودهای خزنده‌ها (از جمله خزنده‌های حاضره) پیدا شدند. گروه نسبتاً گوناگون و پهنگشتة خزنده‌های ایرة مزازایی ارخازوروا بودند. آخر ایرة مزازایی اکثر گروههای خزنده‌ها نابود شدند.
ز پوست تمساح، مار و کلته‌کلاسهای کلان پایفزال، جامه‌دان و غیره تییار کرده، گوشت بعضی آنها را می‌خورند. از زهر مار داروهای گوناگون تییار می‌کنند. کلته‌کلاسها حشرات، ولی مارها خاینده‌های ضررناک را نیست کرده فایده می‌آرند. الحال بعضی خزنده‌ها (تمساح، بعضی سنگ‌پشتها) خیلی کم شده‌اند.
در رسّ تاجیکستان 44 نمود خزنده‌ها موجود است. آنها بیشتر در دشت و بیابان زندگی می‌کنند. 19 نمود خزنده‌های تاجیکستان به «کتاب سرخ رسّ تاجیکستان» داخل شده است. در قطارکوههای وخش از خزنده‌های منقرض (مثلاً، از دینازورهای عظیمجوسّه، که چند ملن سال قبل از این در این جا زندگی کرده‌اند) یافت شده است.
دبیات: چیرناو س. ا. ، فونه تدجیکسکایی سّر، ت. 18، پریسمыکیوشییسیه، استالینبد، 1059؛ ساییدهلییف س. ل. . زیمناوادنыی ا پریسمыکیوشییسیه تدجیکیستنه، دوشنبه، 1970. ا. عبدالسّلاماو.