«اعجاز خسرویی»

«اعجاز خسرویی» اثر سبک‌شناسی خسرو دهلویست، که اصلاً «رسایل-ال-اعجاز» نام داشته، س. 1319 تألیف شده است. «ه. x.» حجماً کلان بوده (نسخة چاپی آن 1179 صحیفه را در بر می‌گیرد) ، از دیباچه، پنج رساله و خاتمه عبارت می‌باشد. در دیباچه، غیر از قسمهای عنعنویی، از خصوص سبکهای گوناگون نگارش در آثار نثری فارس-تاجیک، اینچنین اسلوب خاص نثر خود مؤلف سخن رفته است. خسرو دهلوی تمام آثار نثری فارس-تاجیک را از جهت اسلوب بیان و روش نگارش به نوه طریقه (طریقة تألیف شیخان و اهل تصوّف، علمای مدقّق، نویسندگان، حاکمان، خطیبان و واعظان، عامّة مردم، عدل کسب و هنر و طریقة شوختبعان و هجوگویان) تقسیم نموده، اسلوب خاص خودش را طریقة مستقل دهم می‌نامد و دایر به هر یکی از این روشها معلومات داده، خصوصیتهایشان را ذکر می‌کند.

دایرة موضوعهای در این پنج رساله تصویرگردیده بسیار وسیع است. مؤلف در خصوص اسلوب و رویه‌های انشانویسی و نثر‌نگاری ادیبان پیشین و معاصر، نوعهای گوناگون منشآت و با کدام اصول نوشتپ آنها، ضرورت رعایة مناسبت شکل و مضمون در تألیف انشاهای مختلف، صنعتهای بدیعی قدیمی و نو و استفادة آنها، صنعتهای بدیعی در نظم و نثر اختراعکردة خودش، رویة تازة در نثرنویسی پیشگرفته‌اش سخن می‌راند. «ه. x.» با خاتمه‌ای انجام می‌یابد، که مؤلف در آن اهمیت کتاب و مطلب تألیف آن را بیان کرده، برای انشانویسان به صفت دستورالعمل خدمت نمودن رسالهایش را تأکید می‌نماید.

خوسرو دهلوی در «ه. x.» پارچه‌های گوناگون شعری (به زبان تاجیکی و عربی) آورده است، که بیشتر آنها محصول قلم خود ایند. زبان «ه. x.» از سبب استعمال تعبیرها، عباره و جمله‌های عربی و موتاایج پریدمیت تصویر استفاده بردن کلمه و جمله‌های مخصوص بسیار دشوارفهم است. «ه. x.»، که یکی از اثرهای پرارزش نظریة ادبیات فارس-تاجیک دوره‌های پیشین می‌باشد، برای آموختن سیر تاریخی انشانویسی، صنعتهای بدیعی، زمینه‌های «سبک هندی»، نوپردازی و اختراعکاریهای خسرو دهلوی در نثر و نظم، مقام و در نثر تاجیکی و عموماً درجة انکشاف افکار ادبیاتپگیناسی فارس-تاجیک در ا. 14 اهمیت کلان دارد. به قول ادبیات‌شناس اردو شبلینوعمانی تا وقت تألیف «ه. x.» در ادبیات فارسی‌زبان هند «کسی قاعده و اصولی برای نثر مرتّب و برقرار نکرده بود».

د .: بقایف m. . هیت و ایجادیات خسرو دهلوی، د. ، 1975.

ه. علی‌مرداناو.