بانک

بانک (از اتل. banco-نیمکت، خرک؛ دوکان صرّاف) ، مؤسسة مخصوص مالییوییست، که برای انجام کارهای جمع‌آوری و ادارة روند حساب و کتاب مبلغهای پولی، به معاملات برآوردن مبلغهای قرضی و دی­گر عملیات مالیوی تأسیس داده می‌شود. بانک و بانک­داری در اقصای جهان، از جمله سرزمین تاریخی تاجیکان، سابقة غنی و طولانی داشته، وابسته به سیاست جاری مالیوی زمانه خدمت دولت و اهالی را به سا­مان رسانیده، دوره‌های گوناگون تشکّل و تکامل را از سر گذرانیده است. بانکها در ابتدا به صفت دوکان و اداره‌های خردی عمل کرده، تنها عملیات گوناگون پولی را انجام می‌دادند. بعداً به کارهای صرّافی ام­لیات کریدیتی و قرض‌دهی ضم شده، باعث پیدایش سودخاری گردید، که در آثار تاریخی-بدیعی مفصل انعکاس یافته است.

موافیق معلومات مأخذهای خطّی و حفریات باستان‌شناسی در دوران تا اسلامی گذشتگان خلق تاجیک، عنیقترش شاهان دولتهای آریانتبار، با مقصد حفاظت پول و مال قیمتی، غنایم گرانبهای جنگی، جمع‌آورده‌های مالیاتی و غنیگردانی خزینة دولتی خود از انبار و صندوق و خمبه‌های خرد و بزرگ استفاده می‌بردند، که خزانه (خزینه) (جای نگهداشت پول و جواهرات) ، صندوق دولت، گنجینه (گنجدان) ، مخزن و غیره نام داشته، گنجنامه (سندی، که در آن جای پنهان کردن گنج و ثروت و مقدار اشیای گرانبها نشان داده می‌شود) صادر می‌نمودند. محل حفاظت دارایهای پولی و مالی دولت (پادشاه)- را گنجداران و خزینه‌داران و انبارداران اختیارداری، صرّافان (پولشناس و زرشناسان-شخصان فرق‌کنندة پول و زر خالص (سره) از ناسره (قلب، ساخته) ، عوضکنندگان پولی به پولی خدمتگزاری می‌کردند؛ اساساً پول (تنگه)-های فلزی (طلا، نقره، مس) سکّه می‌زدند، که در رویشان نام یا عکس (یا نام و عکس)-ا پادشاه زمان ضربمیشد.

گرچ سنّت و نظام بانک و بانکداری تاجیکی به معنای امروزی آن در دورة اسلامی (تا ابتدای عصر 20) سابقه‌ای ندارد، مسلّم است، که برای پیشبرد انواع فعالیّتهای اقتصادی و مالیوی قوانین و مقرّرات خاصّه‌ای وجود داشته و در ممالک پیشرفتة اسلامی پولهای فلزی و کاغذی و اسناد تیجاری در گردش و معاملات بودند.

هنوز در عصر 8 پیش از میلاد در بابیلستان به قبول مبلغها پرداخته، برایشان فایض می‌دادند، به مردم قرض داده، کاغذهای بانکی می‌برآوردند. بانکداران به صفت کفیل عملیات پولی، مشاور و معتمدان جانبهای شرطنامبند و عملیات‌گذران و مبلغ‌گذار معرکه‌های تجارتی عمل می‌کردند. در برابر بانکداران مؤسسه‌های دینی هم در عملیات کلان پولی شرکت ورزیده، اساساً، پس‌انداز و ثروتها را نگهبانی می‌کردند و به شهرداریها قرضهای فایضدار درازمدّت می‌دادند.

در یونان قدیم ساختار به درجة کافی انکشاف یافتة بانکی وجود داشته، نقش بانکها را عبادتگاهها اجرا می‌کردند. در عصر 4 پیش از میلاد در عفنه ترپیزیتها (صرّافان) ، که نامشان از واجة یونانی «ترپیزه» (trapera-میز) برآمده است، رقیب عبادتگاهها گردیده، کارهای قرض‌دهی و دیگر عملیات پولی را به دست خود گرفتند. کارهای بانکی در مصر و رم هم در زمینة دستاوردهای یونان قدیم رواج و رونق یافتند.

تعریخ بانکداری امروزه از دورة انکشاف ام­لیات بانکی در عصرهای 14-16 در شهرهای اتالیای شمالی و غنزه سرچشمه می‌گیرد. در دوام دوصد سال بعدینه در اروپا، مخصوصاً در آمستردامو لاندان، بانکهای بسیار تجارتی به میدان آمدند. زینة نوبتی رشد نظام بانکداری علاقه‌مند پیدایش بانکهای دولتیست، که نخستینشان بانک انگلیه (سال تأسیسش 1694) بوده، گسترة عملیات بانکی را وسعت بخشید.

در عصر 19 بانکهای دیگر دولتی پیدا شدند، که بانکی دولتی فرانسه (سال 1800 از جانب نپالیا­ن i تأسیس یافته است) ، بانک اوستریه (1816) ، بانک میل­لی بلژیک (1825) ، بانک ملّی روس (1860) ، بانک میل­لی اتالیا (1866) از همین قبیل بوده، همکاری را با بانکهای خصوصی چنان به راه انداختند، که در ساحة مناسبات اقتصادی هر یکی مقام خاصة خود را صاحب گردید. بر علاوه، در عصر 19 تشکیل یافتن بانکهای سهامی انقلابی در کارهای بانکی وارد آورد. این گونه بانکها نه متعلّق شخصان علی‌حده، بلکه من­سوب صاحبان سهمیه (په‌ای)-ها بوده، سببگار زود افزودن مقدار سرمایه و شمار عملیات بانکی گردیدند. همزمان، بانکهای مخصوصگردانیدشده‌ای، مانند بانک فروش لوحه‌های بریتنیه، بانک سودای بهری پروسّیه، خزینة حساب پاریس، مؤسسه‌های گو­ناگون قرض‌دهنده‌ای، شبیه بانکهای ایپاتیکی، بانکهای خلقی، بانکهای کاسبی، خزینه‌های قرضی، لامبرده‌ها به فعالیت آغاز نموده، مطابق عملیات می‌گذرانیده‌اشان به بانکهای ایمیسّیانی، دیپازیتی، چیکی جدا شو­دند. در ابتدای عصر 19 لاندان به صفت مرکز اساسی مالیة جهان جای آمستردامرا گرفته، تا سرشوی جنگ یکم جهانی (1914-18) به توفیل رشد بانکهای تجارتی تأثیرش در حال افزایش بود.

مقام بانکها در نظام اقتصادی امروزة جهان نهایت بزرگ بوده، خصوصیت فرق‌کنندة رشد کنونییشان در انکشاف کانسینترتسیة آنها می‌باشد. در ابتدای عصر 21 در اقتصادیات جهان گروه خرد بانکهای ترنسمیلّی مقام اوّلیّه را صاحب گردیدند، که عملیاتشان ممالک زیادی را فرا گرفته بود.

بعد پیروز‌ی انقلاب اکتبر نظام بانکین فدراسیون روسّیه و اتگیهاد شوروی تبدّل و تحوّل جدّیی را مواجه گردیده، در نهایت کار برگزاری تمام عملیات پولی و مالی داخلی و خارجی مملکت را سه بانکی اساسی: بانک دولتی ا.ج.ش.س.. بان­ک ساختمان، بانک سودای خارجی و کسّه‌های دولتی ذخیره‌های محنتی در اختیار داشتند، که صاحب «نسخه‌ها» موافقی در تشکیله‌های زیرتابی ساختار دو­لت، مانند جمهوری و کشور و آکروگ و ولایتهای مستقل و مختار، از جمله تاجیکستان، بوده، کلّ فعّالیّتشان از مرکز اداره و نظارت و رهنمای و بها­‌‌گذاری کرده می‌شد.

وزیفة اساسی بانکهای معاصر میانروی در جریان گذشتن مبلغخای پولی از قرض‌دهندگان به قرضگیرندگان و از فروشندگان به خریداران بوده، در دیگر عملیات مختلف مالیوی هم شرکت می‌ورزند و به مشتریانشان خدمتهای گوناگون می‌ر­سانند. وابسته به سمت فعالیّت بانکی درجه‌بندی مشتریان اساسی و مخدودیّتهای قانون‌گذارن در ساحة فعالیت بانکها چند نو می‌شوند.

بانکهای مرکزی (central banks) سیاست پولی و قرضی این یا آن دولت را به راه انداخته، فعالیّت مؤسسه‌های مالیوی را نظارت می‌کنند، برآرش پول و کاغذهای قیمتناک دولتی را انجام می‌دهند، نماینده و حمایتگر منفعتهای دولت در حساببرابرکنیهای بینلمیللی می‌باشند.

بانکهای سرمای‌گذار (investment banks) مبلغخا را جمع آورده، برای مبلغ‌گذاری شرکتهای صناعتی و دیگر مؤسسه و کارخانه‌ها استفاده می‌برند؛ در جریان برآرش و جایگیرسازی کاغذهای کیمتناک مشتریانشان شرکت ورزیده، همچون کفیل جایگیرسا­زی (underwriters. sellers) کاغذهای کیمتناک عمل می‌کو­نند و دیگر عملیات شبیه عملیات بانکهای تجارتی را سامان می‌دهند.

بانکهای تیجارتی (commercial banks) به مشتریا­نشان در بابت پیشبرد صورتحسابهای جاری، دادن کریدیتها و قرضهای تجارتی و غیره خدمتهای مختلف می‌رسانند. مشتریان اساسی بانکهای تجارتی شخصان علی‌حده و کارخانهایی می‌باشند، که فعالیّت جاری استحصالی، سودا و امور دیگر تجارتی را انجام می‌دهند.

بانکهای مانتی (saving banks) مبلغخای آزاد اهالی را در شکل پس‌اندازهای درخواستی، پس‌اندازهای فوری یا اخدداریها از روی وام‌برگها جمع آورده، مبلغخای جمعامده را برای دادن قرضهای کوتاهموهلت و دیگر عملیاتی، که نگهداری سطح مویین بازارگیری را تأمین می‌سازند، استفاده می‌برند.

موسّیسه‌های بانکی تعیینات مخصوص (specialized bank) به مشتریان خدمتهای گوناگون می‌رسانند:

-قرض‌دهی تحت گرو زمین یا اموال غیریمنقول (بانکهای ایپاتیکی – mortgage bank)؛-دادن قرضهای استعمالی در شکل قرضهای کوتاهموهلت و میانموهلت استیهلاکشونده برای خریدن تجهیزات سنا­تی یا مالهای استعمالی استفادة درازمدّت (industrial bank، moneu trading bank)؛-پیشبرد صورتحساب مشتریان (factoring) ، ادارة پارتفیلهای سرمایه در

سته مشورت یا ادارة باورناک کاغذهای پرقیمت برای نگهداری سپردشده؛-نگهداری اموال گرانبها، کرایه سه‌ایفها، کرایه اشیای گرانبها، اجرای سپارشهای برجوی و غیره.

موتابیق حدود جایگیرشوی بانکها به گروه محلی (منطقوی) و خدمترسان چند منطقه، سراسر مملکت، بینلخلقی جدا می‌شوند. در عمل، عادتاً بانکها جنبة اساسی فعّالیّتشان را رعایت کر­ده، کامبینتسیة عملیات را تأمین می‌دارند.

در میان معیارهای تصنیف مؤسسه‌های قرض‌دهنده علامت صاحبمولکی جای اساسی را اشغال کرده، در این زمینه بانکها به گونه‌های دولتی، سهامی، کااپیرتیوی، خصوصی، مونسیپلی و آمیخته تقسیمبندی می‌ش­وند. برای بانکهای دولتی علامت اساسی دولتی بودن مالکیت در سرمایة بانکی به حساب می‌رود.

وابسته به خصوصیت عملیات اجراشونده بانکها را به نوع و دسته‌های گوناگون جدا می‌کنند. از جمله برگزاری عملیات مهمّ مالیوی دولتی معمولاً بر عهدة بانکهای مرکزی (ملّی، خلقی) وا‌گذار کرده می‌شود. آنها در اساس دستور حاکمیت قانون‌برآر مملکت عملیات به گردش درآوردن و از گردش برآوردن پول را اجرا کنند. وظیفة اساسی چنین بانکها مستحکمکنیی مقام واحد پولی در داخل و خارج مملکت می‌باشد.

ادتن بانکهای ایمیسّیانی به کارهای کریدیتدیهی به خواجگی خلق و اهالی مشغول نمی‌شوند؛ انجام چنین عملیات به صلاحیّت بانکهای تجارتی داخل می‌شود، که به مؤسسه‌ها و شهروندان علی‌حده قرضهای گونا­گون پیشنهاد می‌کنند. از روی مهلت قرضهای پیشنهادشونده، اساساً می‌توانند درازموهلت یا کوتاهموهلت باشند.

بانکها، همچنین از روی علامت خواجگی‌داریشان، می‌توانند صناعتی، تجارتی، کشاورزی و سودای بیرونی باشند. در عملیة جهانی، همچنین بانکهای اما­نتی، دیپازیتی، انویستیتسیانی و ایپاتیکی فعالیت می‌­کنند، که وظیفة اساسیشان جمع‌کنی مبلغهای آزاد پولی، جلب پس‌اندازها (دیپازیت) و استفادة آنها، اکثراً برای قرض‌دهی می‌باشد.

مقام عالی بانک مجلس عمومی سهم‌گذاران بو­ده، راهبری عمومی فعّالیّتش را شورای بانک عملی می‌گرداند، که مشاهده و نظارت کار ریاست بانک را هم بر عهده دارد. ریاست بانک راهبری بی‌واسطة آن را پیش برده، در نزد مجلس عمومی سهم‌داران و شورای بانک مسئول (حسابات‌دهنده) می‌باشد. در نزد ریاست بانک، عادتاً کمیتة قرض‌دهی و کامیس­سیة تفتیشات تأسیس داده می‌شود.

با مقصد تأمین شفّافیّت فعالیّت بانکها و دسترسی معلومات عاید به وضع مالیوی آنها توازون‌‌نامة سالانه‌اشان، که از جانب مجلس عمومی سهم‌داران تصدیق یافته است، همچنین حسابات درآمد و خراجاتشان (بعد تصدیق معتمدی معلومات پیشنهادکردة آنها از طرف مؤسسة ائودتاری (بازرسی مالی)) در وسائط اخبار عموم چاپ کرده می‌شود.

به خاطر تأمین خدمترسانی سروقتی کارخانه و مؤسسه‌ها-مزاجان خود، که دورتر از مقام جایگیرشوی ادارة مرکزی بانکها قرار دارند، بانکها می‌توانند در آن جایها (منطقه‌ها) فیلیل و نمایندگیهای خود را تشکیل دیخند. فیلیل و نمایندگیهای بانکها کارخانه‌های زیرتابی ترکیبی حسابیده می‌ش­وند، که دورتر از قرارگاه مرکزی جایگیر شده، ه­مة عهده‌داریهای بانک یا قسمی از آنها را انجام می‌دهند. فیلیل و نمایندگیها شخصان حقوقی به حساب نرفته، تنها همان عملیاتی را اجرا می‌کنند، که انجامشان مشخصاً از جانب سربانک، در اساس اجازتنامة بانک مرکزی، بر عهدة آنها وا‌گذار شده باشد. قرارداد و شرطنامه‌ها را از نام سربانک تأسیسداده‌اشان تهیه و تصدیق می‌کنند.

در جمهوری تاجیکستان انواع گوناگون بانکها، مانند بانک ملّی تاجیکستان، «اگراینویستبانک» (جسک) ، «امانتبانک» (بده تاجیکستان) ، «بانک ایسخته»، «آریانبانک» (جسک) ، «صاحبکاربانک» (جسک) ، «تاجیکسادیراتبانک» (جسک) ، «تاجپرامبانک» (جسپ) «فانانبانک» (جسک) و فیلیل و نمایندگیّهایشان عمل می‌کنند، که فعّالیّتشان را قانون جمهوری تاجیکستان «در با­رة بانک ملّی تاجیکستان»، قانون جمهوری تاجیکستان «در بارة فعالیّت بانکی» و دستور و نظامنامه‌های گوناگون ساحویی به تنظیم می‌درارند.

دبیات: آیمهمداف م. ، رحیم‌اف ش. ، رحمتاوه گ. فرهنگ استیلاتسات بینلمیللی بانکداری. روسی-انگلیسی-تاجیکی، دوشنبه، 1999 .؛ ناویه راسّییسکیه اینتسیکلاپیدیه. ت. 2. مسکو، 2005 .؛ شریف رحیم‌زاده. معاملات پولی و قرض. دوشنبه، 2008.

ش. رحیم‌زاده.