«طوطی‌نامه»

«طوطی‌نامه» عنوان یک سلسله مجموعه‌های منثور و منظوم ادبیات فارس-تاجیک است، که حکایتهایش از زبان طوطی نقل شده‌اند. مأخذ آن «شکسپتت» («هفتاد حکایت طوطی») نام مجموعة حکایه‌های به زبان سنسکریت تألیف یافته می‌باشد. نخستین اثر در پیروی «توتینامه» هندی نوشته شده «جواهر-ال-اسمار» عماد ابن محمّد نه‌اری (عصر 14) می‌باشد. یک سلسله حکایتهای آن از دیگر کتابهای هندی گرفته شده‌اند. آن را زیا‌الدّین نخشبی در علاقه‌مندی با مأخذهای هندیش از نو تحریر نمود. او حکایتها را به ترتیب مویین درآورد، آنها را کوتاه نمود و سخن‌پردازیهای طولانی و تکرارهای بیهوده و شمارة آیت و حدیثها و تعبیرهای عربی آن را کم کرد. او به جای اشعار شاعران دیگر شعرهای خود را جایگیر نموده، حکایتهای قبیحش را دیگر کرده است.

«توتینامه» نخشبی با اصول «حکایت اندر حکایت» نوشته شده است. آن ه‌ا زبان طوطی میمون نام بازرگانی به زن او نقل می‌شود و زن دلباختة بازرگان را تا از مسافرت برگشتن شوهرش در خانه نگاه می‌دارد. «توتینامه» نخشبی چند بار تحریر و ترجمه شده است. ابولفزل ابن مبارک «توتینامه» نخشبی را از جهت طرز بیان تحریر (سادهتر) کرده، حجم آن را تا اندازه‌ای مختصر نموده است. عصرهای 17-18 «توتینامه» توسط شاعران فارسی‌زبان هندوستان حمید لاهوری و میر نجم‌الدّین دو دفعه به رشتة نظم کشیده شده است. «توتینامه» به بسیار زبانهای خلقهای شرق، از جمله، به زبانهای دکنی، هندی، ترکی، تاتاری و ازبکی ترجمه شده است. «توتینامه» زیا‌الدّین نهشبی به زبان روسی (1979) و یکچند حکایتهایش به زبانهای انگلیسی، نیمیس و اتلیوی ترجمه و نشر گردیده است. از تحریرهان «توتینامه» نخشبی مشهورترینش «توتینامه» نثری تاجیکی محمّد خداوند قادریست (عصر 18). آن در بعضی دانشکده‌های عالی مملکتهای اوراپه چون کتاب خوانش استفاده شده، متنش در هندوستان، آسیای میانه، ایران و اوراپه بارها به طبع رسیده است. ه‌ا «توتینامه»های نخشبی و قادری چندی از حکایتها به الفبای امروزة تاجیکی منتشر گردیده‌اند.

نشر: زیّه اد-دین نخشب. کنیگه پاپوگیه (توت-نمی‌) ، مسکو، 1979.

دبیات: علی‌مرداناو ا. ، زیا‌الدّین نخشبی و «طوطی‌نامه» او، دوشنبه، 1980.

ه. علی‌مرداناو.