تخت سولیمان

تخت سولیمان، مجموع معبدها و قصرهای منسوب به عصرهای 2 تا م.-14 م. ، که 1، 5 کم دورتر از دیهه نصرتاباد آذربایجان ایران واقع است. هیت مشترک هفّاری علمی باستان‌شناسی ایران و رفگ آموخته است. تخت سولیمان کلانترین مرکز دینی شاهنشاهی ایران و یک قسم شهر شیز آذربایجان ایران تا زمان حکمرانی ساسانیین بوده است. در تخت سولیمان بزرگترین آتشکدة ایران-آذرگوشسپ (آذرگوشسپ) جایی گرفته بود.

تخت سولیمان در بالای تیپّة بلندی‌اش 20 م بنا یافته است. سطح تخت سولیمان بیزشکل بوده، ارزش از شرق و غرب 300 م و طولش از شمال به جنوب 400 م است. دیوارخای غفس اطراف تخت سولیمان از سنگ و گچ و آمیختة آهک و خاکستر به بلندی زیاده از 7، 5 م ساخته شده‌اند. دیوارها 38 برج مدوّر دارند، فاصلة بین آنها تقریباً 25 م است، برجها زینتی و میانپورند. روی دیوار و برجها با سنگها زینت یافته است. تخت سولیمان از شمال و جنوب دو دروازة نعلشکل دارد. ساختمان دیوارها تقریباً در زمان سیورتیها شروع شده، در عهد ساسانیان به آخر رسیده است و تا زمان مغول وجود داشت. در میانة تخت سولیمان کولی هست، که آب آن مینیرلیست.
اتشکده‌های زمان ساسانیان از روی درجه و اهمیت خود از اینها عبارت بودند: 1) آتشکدة آذرفریبغ، که در کاریان فارس واقع بوده، به موبدان تعلق داشت. 2) آتشکدة آزرمیهربرزین، که در شرق ایران واقع بوده، از آن کشاورزان حساب می‌شد. 3) آتشکدة آذرگوشنسپ، که مهمترین آتشکده بوده، در شیز (یا گنزک) واقع بود و به پادشاهان و لشکریان تعلق داشت. عبادت نمودن در این سه آتشکده از قدیم در بین زردشتیان رسم بوده است. آتشکده‌های آزرمیهربرزین و آذرگوشنسپ در زمان اشکانیان نیز فروزان بودند. شاهان ساسانی هنگام واقعه‌های خوش یا ناخوش (تاجگذاری، قحطی، خشکسالی) به زیارت آتشکدة آذرگوشنسپ می‌آمدند و هنگام وقوع جنگ آن را زیارت کرده، پس از دادن نذرها به آتشکده، از همان جا به میدان جنگ می‌رفته‌اند. تا زمان حکمرانی اردشیر i آتش تخت سولیمان در فضای گشاد فروزان بود، هرچند، که موافق شریعت زردشتیان شعلة آفتاب نباید به آتش می‌تافت. تنها در اخد شاپور i به ساختمان آتشکدة شکل چهارتاقی شروع نموده‌اند. بنا به اخبار یاقوت هموی این آتشکدة بزرگترین همیشه فروزان بوده، در آن گاز طبیعی استفاده می‌شده است.
تره و نقش آتشکدن آذرگوشنسپ اساساً موافق عنعنه‌های معبدسازی زردشتیان ساخته شده، «مربّع و گمبدشکل بوده است. گمبد و دیوارهای اطراف آن از خشتهای 30×8 سم ساخته شده است. استفادة سینجهای چوبی در مغز دیوار برای مستحکمی بنا یکی از خصوصیتهای صنعت معماری محلی بود. در آتشکده از هشت قَبَت خشت فرش ساخته‌اند. تالار مرکزی آتشگاه خشتی بوده، دیوار و گمبد عظیمش گچکاری شده است و بنا به معلومات مورخان در دیوارهایش تصویرات زیبای صحنههای شکار پادشاهان و مراسم تاجگذاری آنها با آب و رنگ بدیعی ایجاد شده‌اند. آتشکدة تخت سولیمان هنگام لشکرکشی رومیان بر ضد خسرو پرویز سال 624 میلادی خراب شده است، دیرتر آن را از نو ساختند و منبعد در نتیجة استیلای عرب تدریجاً ویران شد.
در پیش آتشکده ایوان بزرگی هست، که گویا آن را خسرو ساخته است.
در سمت شرقی آتشکدة اساسی خانة صلیبشکلی حفر شد، که در میانجای آن حوزچة مربّع 3×3 م قرار گرفته، در هر گوشة آن یکتای پایة چهارسوتون وجود دارد. اگر آتش آتشکدة اساسی تخت سولیمان آتش شهریاران و موبدان باشد، در آتشدان بیرونه آتش لشکریان فروزان بود. تخمین می‌رود، که خانة صلیبشکل جای حفظ خزینه و نذر و نیاز متعلّق معبد بوده است.
اتشکدة اساسی از سه طرف با ایوان احاطه شده است، که آن با 15 قطار ستونهای سنگی (فاصلة بنشان 2، 5 م) ‌ آرا یافته است و بزیلیکه‌های رومی را به یاد می‌آرد. در بین آتشکدة آذرگوشتسپ و ایوان خسرو قصر خسرو جایی گرفته است. این قصر از دیگر بناهای ساسانی 4 م بلندتر جایی گرفته، عکسش در آب حوزچة تخت سولیمان منعکس می‌گردد. قصر خسرو، که سال 624 از طرف عربها خراب شده بود، در زمان مغولها از نو بنیاد گردیده، با نقش زیبا کاشیکاری شده است. در کاشیها تصویر اجده‌ها، گوزن، آه و، گلهای زیبا موجودند. در این جا مقدار زیاد گجی کنده‌کاری دورة مغول نیز به دست آمد.
در قسم شمال و شرقی آتشکدة تخت سولیمان معبد انهیتا کشف شده است. مرکز آن یک تالار مربّع است، که 8 ستون چارکنجه دارد و درهای طاقپوش به آنها تکیه می‌کنند. درها از 4 طرف به دالانهای اطراف تالار مرکزی راه می‌کُشایند.
در عهد مغولها در چهار طرف حوزچه قصرها ساخته شده‌اند، که مشهورترین آنها قصر خصوصی آباقاخان بود، که میدان 100 م2-را اشغال کرده است. این قصرهای باحشمت با سنگهای نقّاشیشده، کاشیها و کنده‌کاری روی گج‌ آرا یافته‌اند. در پیش هر یک قصر سلسلة رواقها موجود است. پس از عهد آباقاخان قصرها ویران شده، پس از دور مغولها به خرابه تبدل یافته‌اند.
در تخت سولیمان غیر از تعداد زیاد ظرفهای سفالی سردار و بیسیر، اسباب روزگار، نقش مُهرها یافت شدند، که در آنها اسپ بالدار، تگل، ملخ، کجدُم، انکبود، مار و دیگر هیوانات و پرّندگان تصویر یافته‌اند. در اکثر نقش مُهرها شاهان تصویر شده‌اند، که به تصویر روی سکّه‌ها مانندند، امّا در نقش مُهرها تصویر آنها واضحتر و کلانترند. در اطراف بعضی از این آثار مهر به خط پهلویی کتیبه‌ها وجود دارند.
هفریات تخت سولیمان در بارة ترقّیات سبکهای معماری دورم طولانی، تاریخ دین و مذهب، مدنیت و صنعت معلومات گرانبها می‌دهد.
و. پولاداف.