نیفت، نفت، مایع روغنمانند سوزندهای است، که بوی مخصوص دارد و در قَبَت تهشینی زمین پهن شده است. یکی از مهمترین ثروتهای طبیعی میباشد. یکجایه با کرباگیدریدهای گزشکل، عادتاً، در چقوری زیاده از 1، 2-2 کم حاصل میشود. در روی زمین به مایع غلیظ یا مادّة سخت (آسفالت) تبدل مییابد.
معلومات عمومی، ترکیب شیمیایی و خاصیت فیزیکی. نیفت از آمیختة کرباگیدریدها (الکنها، سیکلالکنها،
کرباگیدریدهای ارامتی) و پیوستهایی عبارت است، که در ترکیبشان به غیر از اتمهای کربن و هیدروژن، اتمهای آکسگین، سلفور و نیتروژن نیز دارند. رنگش از جگری گشاد یا قریب بیرنگ تا بر تیره یا سیاه میشود. در نیفتهای ا.ج.ش.س. الکنها نسبتاً زیادترند (زیاده از 50%). پیوستهای آکسگیندار نیفت اساساً کیسلاتههای نفتینی، آسفالتین و مادّههای زیفتی میباشند. به پیوستهای سلفوردار نیفت سلفید هیدروژن، میرکپتنها، سلفید و دیسولفیدها، تیافین و تیافنها، اینچنین پیوستهای پالیتسیکلین سلفوردار منسوبند. پیوستهای نیتروژندار نیفت اساساً گامالاگهای پیریدین، گیدراپیریدین و گیدراخینالین میباشند. گازهای در نیفت هلشده (از 0، 2 تا 3%) ، آب و نمکهای مینیرلی نیز جزءهای ترکیب نیفتند. در ترکیب خاکستر نیفت یک قطار الیمینتها (سه، mg، fe، al، si، v، na و غیره) نیز آشکار کرده شدست. خاصیت فیزیکی نیفت به ترکیب آن وابسته است. نیفتی، که زیچیاش 870 کگ/م3 است، نیفت س ا ب و ک، 871-910 کگ/م3-م ا یا ن ا و از 910 کگ/م3
زیاد-وزنین نامیده میشود. نیفت عادتاً در 28° س به جوشیدن cap میکند؛ گرمیرونایاش 0، 4-0، 5 کّل/کگ °س؛ گرمی سوزشش 10400-11000 کّل/کگ. ترکیب المنتاری نیفت هم خیلی گوناگون بوده، وهای 82، 5 ÷ 87% س، 11، 5÷14، 5% ن، 0، 05÷0، 35 %، بعضاً تا 0، 7 آ، 0، 001 ÷ 5، 3% s، 0، 001 ÷ 1، 8% n، اینچنین
به مقدار کم وندیی، فسفر، کلیی، نیکل، آهن و غیره دارد. نیفتها را نسبت به مقدار سلفور و زیفتی، که در ترکیبشان موجود است، به نیفتهای کمسولفور (0، 5%) ، سلفوردار (0، 5-2%) ، سیرسولفور (از 2% زیاد) ، کمزیفت (تا 17%) ، زیفتدار (18-35%) و سیرزیفت (از 35% زیاد) تقسیم میکنند. عاید به کارکتریستیکة نیفتهای تاجیکستان نیگ. جدول.
پیدایش نیفت مسئلة طبیعت ژنتیکی و شرایطهای پیدایش نیفت تا حال پرّه آموخته نشده است. در این باره دو عقیده-فرضیة پیدایش غیریارگنیکی و آرگنیکی نیفت ووجود دارد. سال 1866 خیمیک فرنسوی م. بیرتلا تخمین در قعر زمین در نتیجة به متالهای عشقاری تأثیر کردن آکسید کربن (iv) و سال 1871 خیمیک دیگر فرنسوی گ. بسّان عقیدة هنگام تأثیر همدیگری آب، س02 و h2s با آهن تفسان پیدا شدن نیفت را بیان کردند. سال 1877 د. ا. مندلیف فرضیة پیدایش مینیرلی (کربیدی) نیفت را پیشنهاد نمود. سالهای 50-60 عصر 20 باز یک قطار عالمان ساویتی (ن. ا. کودریوسیف، و. ب. پارفیریف، گ. ن. دالینکا و دیگران) و خارجی (انگلیس ف. خایل و دیگران) فرضیههای پیدایش کیهانی، ولکانی و مگمتاگینی نیفت را پیشنهاد کردند.
در آخر عصر 19 و اوّل عصر 20 مویین گردیدن فعالیّت آپتیکی نیفت و علاقة آن با مادّة آرگنیکی سپراپیلی جسهای تهشینی برای دانستن گنزیس نیفت رل مهم بازید. فرضیة سپراپیلی پیدایش نیفت را، که سالهای 1904-1905 بار اوّل باتنیک نیمیس گ. پاتاپ بیان کرده بود، منبعد عالمان روس ن. ا. اندروساو. و. ا. ویرندسکیی، ا. م. گوبکین، ن. د. زیلینسکیی و دیگران انکشاف دادند. سال 1934 در نیفت آسفالت و انگشت و پارفیرینهایی، که به ترکیب مالیکولة کلرافیلّ و دیگر پیگمینتهای طبیعی داخلند و سالهای 50 در تهشینی آبانبارهای گوناگون (کول، بهر، اقیانوس) کرباگیدریدهای ترکیب نیفت کشف کرده شدند. منبة اساسی، که از آن نیفت حاصل میشود، باقیماندة هیوانهای گوناگون (اساساً پلنکتان) و رستنیها میباشند، که یکجایه با جنسهای تهشینی آمیخته شده، مادّههای آرگنیکی سپراپیلی حاصل میکنند. این مادّهها به زانة نیفتحاصلشوی (حدود بالایی این زانه از 1300 م تا 3000 م) رسیده، در زیر تأثیر حرارت (50° س و از آن هم زیاد) به تبدّلات شیمیایی دچار میگردند. مالیکولة مرکّب آنها ویران شده، کرباگیدریدهای گزشکل، مایع و سخت حاصل میکنند. در چقوری باز هم زیادتر این پراسیسّ بیشتر اوج میگیرد. از روی این معلومات موقع طرفداران فرضیة پیدایش آرگنیکی نیفت ظاهراً مستحکم است. ولی سالهای آخر فرضیهن پیدایش غیریارگنیکی نیفت با تدقیقات نو تقویت یافته، حقوق موجودیت پیدا کرد. عالمان اکراین فشار و (15 هزار اتم) حرارت بلند (1400°) را استفاده برده، از کربان و هیدروژنی، که در ترکیب کربید والفرم موجودند، دهها کرباگیدریدهای ترکیب نیفت (متان، ایتپ، پراپن، بتن و غیره) را حاصل نمودند. متخصصان انستیتوت گیالوژی و ژئوشیمی ثروتهای سوزندة اف رسّ و تجربههای زیادی گذرانیده. اثبات نمودند، که نه فقط کربید متالها، بلکه هر یک مادّهای، که در ترکیبش کربن (مادّة بیاگینی، کربنتها، کربنتیتها، دواکسید کربن) و گیدراگین (آب، اساسها و غیره) دارد، در شرایط مویین ترمودینامیکی کربن و هیدروژن برای حاصل شدن کرباگیدریدهای نیفت ضرور را داده میتواند. نیفت در چقوری از 500-3000 م. (قسم زیاد آن) تا 6000-7000 م دچار میشود. قَبَتهای نیفتدار زمین به همة دایرههای گیالاگی منسوب است. امّا ذخیرة اساسی آن به دورههای دیوان، یوره، تباشیر و غیره راست میآید.
ک آ ن ه آ ا نیفت شرایط ضروری حاصلشوی نیفت موجودیّت حوزه-های تهشینی میباشد. کانهای نیفت در جنسهای انتیکلینل و دامهای طبیعی ماناستروکتوروی تیکتانی جایگیر میشوند. اگر در کان مقدار نیفت از مپقدار گاز زیاد باشد، کان نیفت و گاز، برکی باشد-گ از و نیفت، اگر گاز و کاندینست یکجایه واخورد، کان گاز و کاندینست نامیده میشود. یکچند کانهای نیفت نزدیک هم جایگیرشده ریانهای نیفت و گاز، ریانها ولایتهای نیفت و گاز و ولایتها حوزههای نیفتو و گز را تشکیل میدهند. مثلاً، حوزههای نیفت و گزی والگه و اورال، سیبری غapبی، فرغانه و غیره مساحت حوزهها از یکچند هزار تا یکچند ملن کم2 میشوند. در این زمان 350 حوزة نیفت معلوم است. کانهای نیفت در همة قطعهها (به غیر از انترکتیده) یافت شدهاند. قریب 85% نیفت جهانی را 5%-کانهای به استفاده داده شده میدهند؛ هر یک این گونه کانها زیاده از 0، 5 ملرد ت نیفت دارند؛ چنین کانهای کلانترین بیشتر در شرق نزدیک (عربستان سعودی، کویّت) واقعاند. کلانترین کانهای نیفت شمه در الیسکه و تیخس دیده میشوند. در تیرّیتاریة ا.ج.ش.س. کانهای نیفت عصر 19 در نیمجزیرة اپشیران، ناحیة گرازنیی، کشور کرسنادر، نیمجزیرة چیلیکسین، سخلین، در عرفة جنگ بزرگ وطنی در حوزة نیفت و گاز والگه و اورال، دیرتر در غرب ترکمنستان، در کزاقستان، کشور ستوراپال، در اکراینه و بیلاروسّیه یافت شدند؛ سالهای 50-60 عصر 20 یکی از حوزههای کلانترین جهان-حوزة نیفتو و گاز سیبری غربی کشف شد.
در تاجیکستان کانهای زیرین نیفت موجودند: آقباشدیر و کیچیک بیل (در وخش) ، شمبری و قورغانچه (در حصار) ، کانیبادام و رباط (در وادی فرغانه).
نیفت ه آ س ا ل ک و ن ی از ایمانهای قدیم معلوم است. اصول از روی آبن-بارهای گشاد جمع کردن نیفت را پیش از میلاد در ماد، بابلستان، سوریه و عصر 1 در سیتسیلیه به کار میبردند. در روسیه این اصول را اوّلین بار ف. س. پریدوپاو (1745) استفاده کرده است. سال 1858 در نیمجزیرة چیلیکسین و 1868 در خانی قوقپد نیفت را از روی آب جویّهای از کول جاریشونده جمع کرده میگرفتند.
ز چاهها کشیدن نیفت هنوز از عصر 5 پیش از میلاد در کیسّیه، عصر 8 در نیمجزیرة اپشیران و عصرهای 10-13 در سرخن و بالکن معلوم بود. اصول از چاه کشیدن نیفت را در باکو عصر 17 طبیعتشناس نیمیس ه. کیمپفیر پیشنهاد کرده است. چوقوری این چاهها تا 27 م بوده، دیوار آنها با سنگ یا چوب مستحکم کرده میشد.
سالهای 60 عصر 19 به کشیدن نیفت از چاههای با پرمه کافتشده شروع نمودند. سال 1865 با اصول میخنیک (با یاری نساس) گرفتن نیفت بار اوّل در شمه جاری گردید این اصول سال 1874 در گرجستان، 1876 در باکو و 1895 در گرازنیی نیز استیفاده شد. سال 1886 و. گ. شوخاو اسول کمپرساری کشیدن نیفت را پیشنهاد نمود. موافق این اصول به چاه نیفت گاز یا هوا cap میدهند. گاز (هوا) با نیفت آمیخته شده، زیچی آن را کم میکند و آمیختة نیفت و گاز به روی چاه میبرآید. یکی از اصولهای بیشتر تکمیلیافتة حاصل کردن نیفت اصول گاز-لیفت است. این اصول را س. آل 1914 م. م. تیخوینسکیی پیشنهاد نمود. موافق این اصول کمپرسار به واسطة گلبهها به قَبَت نیفتدار کان گاز یا هوا میفرستد، که آن ایمولسیة گاز و مایع حاصل کرده، با غولبة دیگر بالا میبرآید. پراسیسّ حاصل کردن نیفت سه دوره را دربر میگیرد: 1) رکت نیفت از قَبَت نیفتدار به چاه نیفتکشی؛ 2) برآمدن نیفت از چاه به بیرون؛ 3) جمع کردن، از گز و آب جدا کردن و از نمکهای مینیرلی تازه کردن نیفت.
ک آ ر ک ا ر د ا نیفت از روی معلوماتهای آرشیالوگی استفادة نیفت از هزارة 6 تا میلاد معلوم است. در هزارة 3 تا میلاد در دولتهای بین بیننّهرین و مصر آسفالت را یکجایه با peگ و آهک آمیخته چون مصالح پیوندکننده و آبنگذراننده استفاده میکردند. نیفت را در چراغها میسوختند، چون دارو و یکجایه با سیلیتره چون مادّة درگیرنده در کار حربی استفاده میبوردند. اصول تقطیر نیفت از اوّلهای ایرة ما معلوم بوده، آن را برای تییار کردن دارو استفاده بردهاند. طبیب یونان قدیم کسّیی فیلیکس و عالم تاجیک ابوعلیابن سینا عاید به تقطیر نیفت تجربهها گذرانیدهاند. گیاگرف خوارزمی بقران (عصر 13) اوّلین شوده در بارة تقطیر نیفت باکو معلومات داده است. در عصر 18 به مناسبت کافت و کاو و آموزش کانهای نیفت به تقطیر نیفت اعتبار کلان داده شد. لبارتاریههای تقطیر نیفت ساخته شدند. سال 1823 برادران دوبینینها در نزدیکی شهر مازداک زواد نیفتّقتیرکنندة دوری ساختند. سال 1873 در 80 زواد تقطیر نیفت در باکو سالی 16350 ت کرسین میگرفتند. طلبات به محصولات نیفت روز از روز میافزود. بنا بر این زوادهای تقطیر نیفت نیز تکمیل مییافتند. به چاپ اپّرتهای دوری عملکننده اپّرتهای دائما عملکننده گذاشته میشدند. اوّلین اپّرتهای دائما عملکننده سال 1883 از طرف ا. ا. توریزاو و سال 1886 از طرف و. گ. شوخاو و ف. ا. انچیک اختراع کرده شد. در بین آنها بتریّهای کوبی دائما عملکننده اعتبار کلان پیدا کردند.
در روسیه تاریوالیوتسیاپی صناعت اتومبیلسازی و اویتسیانی سست ترقّی کرده بود، بنا بر این به بنزین احتیاج کم بود. با وجود این عالمان و اینجینیران روس به مقصد با راه پیرالیز حاصل کردن دیگر محصولات نیفت پراسیسّ کارکرد نیفت را منتظم میآموختند.
سال 1891 و. گ. شوخاو و س. گوریلاو برای کریکینگ-پراسیسّ اپّرت اختراع کردند آنها اوّلین شوده اصول هنگام در گلبهها حرکت کردن نیفت گرم کردن آن را تکلیف نمودند تا سال 1917 در روسیه تقطیر نیفت در بتریّهای کوبی دائما عملکننده اصول اساسی کارکرد نیفت به شمار میرفت.
سنات کارکرد نیفت در ا.ج.ش.س. اساساً در دورة پنجسالههای اوّل (1929-1940) رواج یافت. سالهای 1933-1937 در اشیمبایی و افه زوادهای کارکرد نیفت به کار درآمدند. در شهرهای سرتاو، کرسنادر، آرسک، خبروفسک، آدیسّه، خیرسان یک قطار کارخانههای کارکرد نیفت ساخته شودند. در سالهای جنگ بزرگ وطنی (1941-1945) صناعت کارکرد نیفت ا.ج.ش.س. فرانت و عقبگاه را با سوزشواری و روغنهای مالیدنی تأمین نمود. بعد جنگ صناعت کارکرد نیفت باسرعت ترقّی کرد. سال 1970 نظر به 1965 1، 44 مراتبه زیاد نیفت کار کرده شد. یک قطار زواد و کارخانههای نو کارکرد نیفت و دستگاههای پراقتدار ساخته شدند. در مملکتهای کاپیتالیستی صناعت کارکرد نیفت در شمه، یپانیه، رفگ، اتلیه، بریتنیة کبیر ترقّی کرده است. در تاجیکستان در کالخوزآباد (ولایت قُرگان تپّه) زواد بتومیستیهسالکننده ساخته شده است، که وهای سالی زیاده از 50 هزار ت بتم میبرارد.
برای از آب و نمک تازه کردن نیفت را نغز آمیخته، آن را با کمتر آب درشت دیامولگتار همراه کرده شده میشویند. بعد ایمولسیة حاصلشده را تا 100-140° س، بعضاً تا 160° س گرم کرده، از دیگیدرتار الکترن دائما عملکننده میگذرانند. ایمولسیه در زیر تأثیر میدان الکتری بلندشدّت (1، 3-3 کو سم) ، دیامولگتار و حرارت تجزیه شده، آب و نمکهای در آن هلشده تکشان میشوند. برای ثابتانی نیفت از آن فرکسیههای پراپن، بتن و قسماً پینتن را جدا میکنند. فرکسیة پراپنبوتن برای صناعت نیفت و شیمی اشیای خام مهم به شمار میرود. نیفت از آب و نمک تازه کرده شده را در دستگاههای مخصوص تقطیر کرده، از آن بنزین، سوزشواری ریکتیوی، کرسین، سوزشواری دیزیل و مزوت میگیرند. منبعد از مزوت روغنهای دیستیلّیتی، پرفین، بتم و غیره حاصل میکنند. باقیماندة مزوت (کانسینترت، گودران) بعدتس تقطیر روغنهای باقیمانده در ساختمان و غیره استفاده میشود. افزودن دایرة استعمال محصولات نیفت و بلند شدن طلبات به صفت آنها ضرورت کارکرد دوّمین نیفت را به میان آورد. هنگام کارکرد دوّمین نیفت از آن پیوستهای آکسگین، نیتروژن و سلفوردار حاصل میکنند. به کارکرد دوّمین نیفت پراسیسّهای کریکینگ تیرمیکی، تیرماکانتکتی، کتلیزی، گیدراکریکینگ، الکیلانی، ازامیریزتسیه، پلیمریزتسیه و غیره منسوبند. برای تازه کردن نیفت از آمیختههای نالازم (سلفور، پیوستهای زیفتدار، آکسگیندار و غیره) اصولهای فیزیک، فیزیکی و شیمیایی و غیره را به کار میبرند.
د .: سیرگیینکا س. ر. آچیرک رزویتیه خیمی ا پیریرباتک نیفت. م. ، 1955؛ کرتسیف ا. ا. ، آسناوы گیاخیمی نیفت ا گزه. م. ، 1089؛ تکنولوژی تکنیکه دابыچ نیفت ا گزه، م. ، 1971؛ ساکالاو و. ا. ، بیستوجیف م. ا تیخامالاوه ت. و. ، خیمیچیسکیی ساستو نیفتیی ا پریرادنыخ گزاو و سویز س اخ پرایسخاجدینییم. م. ، 1972.