مدرسة خواجه‌مشهد

مدرسة خواجه‌مشهد، یادگاری معماری عصرهای 9-12 در دیهه سییاد ناحیة شهرتوز تاجیکستان. حالا از این انسمبل محتشم دو بنای گنبذ و رواقدار به هم پیوست (از خشت پخته) و در پس آنها ویرانة دیوارهای خشتی و پاخسگی محفوظ مانده‌اند. حفریات سال 1965 و تدقیقات منبعده ثابت کرده‌اند، که در گرداگرد حولی وسیع مدرسه حجره‌های سیرشوماری بنا یافته بودند و چار ایوان ارکبندی به حجره‌ها پیوست چار طرف حولیرا‌ آرا می‌دادند. از آنها تنها ایوان جنوبی، که در پس این دو بنای اساسی از خشت پخته ساخته شده بود، محفوظ مانده است. از روی ساخت و اصول آرایش می‌توان گفت، که مدرسة xاجمشهد یکی از قدیمترین مدرسه‌های آسیای میانه بوده، در بین عصرهای 9-12 ساخته شده است.

بینای دست راست، که در اوّل مقبرة علی‌حده بود و از طرف شرتسقی و غربی درآمدگاه داشت، قسم قدیمترین این یادگاریست و تخمیناً عصرهای 9-10 بنیاد گشته است. ساخت گنبذ و رواقها و نیجوانها (از خشتهای مایل چیده شده بنا یافته‌اند) ، که خاص معماری عصرهای 9-10 می‌باشد، اثبات این فکر است. دیرتر از طرف غربی‌اش به بنا رواق پیشطاقدار منقّشی علاوه گردید و بعدتر در شفت آن تالار گنبذداری قامت آراست، که عیناً به بنای یکم مانند بوده، وظیفة مسجد و بعدتر مدرسرا  دا می‌کرد.

تنها درونش با اصول آرایشی عصرهای 11-12 (گجکاری) زینت یافته بود. نقش و نگار روی عمارت هم در همین دور انجام یافته است. در دو گوشة این بناها گلدسته‌های نه چندان کلان ساخته شدند. در طرف مقابل (شمالی) نیز دو بنای گنبذدار نه آن قدر کلان (از خشت خام و پاخسه) پوشیده شد، که عیناً تکرار کامپازیتسیة قسم جنوبی و اساسی انسمبل بود. از این طرف نیز درآمدگاه پیشطاقدار گذاشته بودند. مدرسة xاجمشهد همچون مدرسة قدیمترین آسیای میانه اهمیت تاریخی دارد و از مرکز مدنیت بودن قبادیان شهادت می‌دهد. مدرسة xاجمشهد در موهافیات دولت است.

د .: بیلینیتسکیی ا. م. ، موزالیی و سیلینیه سلت. متریالы ا اسّلیداونیه پا آرشیالوگی ا.ج.ش.س.، م 15، م.-ل. ، 1050.