خانه

خان، استقامتگاه، منزل، مکانیست، که آدمان در آن حیات به cap می‌برند. xانه با مرور زمان از غار، زمینکن، چیله، کمر تا به بناهای سیرآشیانة حاضره‌زمان رسید. نمودهای xانه به شرایط طبیعی و گیاگرفی، خصوصیت مناسبتهای  اجتماعی جمعیت، اقتصادیات، درجة حیات مادّی و معنوی، عنعنه‌های ملّی آدمان وابسته‌اند.

در عصر سنگ آدمان جماعهی  ابتدایی غار، کمر، زمینکن، چیله را به صفت استقامتگاه استفاده می‌برده‌اند. برابر به حیات مقیمی گذشتن آدمان نمودهای xانه نیز تغییر یافتند. از دورة نیالیت cap کرده آدمان از سنگ، لایی، خشت خام، چوب منزل می‌ساختگی شده‌اند.

در آسیای میانه، از جمله حدود امروزة تاجیکستان از دوره‌های قدیم نخستین عمارتها-بناهای کلان یکخانگی جمعیّتی یا یکچند بناها بودند، که در اطراف یک حولی جایی داشتند. شکل ه­مة بناها گرده و در مابین حتماً آتشدانی بود. نمونة این گونه بنّا خانة چوبکاری کازشکل مدنیّت کلتمپار (در ترک­منستان، هزارة 4 تا م .) بود، که قریب 300 م2 وسعت داشت و در آن زیاده از 100 کس زندگی می‌کرد. در میانجای آن آتشدان اساسی و در اطرافش آتشدانهای خردتر هر عایله جایی داشتند. دیرتر از خشت خام بناهای اقامتی بنیاد می‌کردگی شدند. دیوار درون آنها را با رنگهای سرخ، سیه و زرد زی­نت داده، بر آن نقشهای هندسی ثبت می‌نمودند.

هیات مقیمی زراعتکاران به ساخت منزل تأثیر رساند. از بس که گل زرد فراوان بود، مصالح اساسی بناکاری خشت خام و پاخسه گردید.

خانة نمود قدیمترین از یک حجرة راست‌کنجه عبارت بود. در درآمد در یک کنج دیوار پیش جایگیر می‌شد. روشنی از سوراخی بالای در (روزة) وارد حجره می‌گردید. در قسم پایانی آن دهلیز بود. در دهلیز آبریز، آتشدان و موری جایگیر می‌شدند. در مابین دیوار بر پیشکه برای صندوق و کورپه‌ها تخمان می‌ساختند. دیرتر طرح xانه تغییر یافت. اکنون حجره‌ها از دهلیز با دیوار مخصوص جدا می‌کردند. خانه‌ها با کنده‌کاری روی چوب، گج، نقّاشی‌ آرا دا­ده می‌شدند.

در آخ. ا. 19-اوّ. ا. 20 اساساً دو خیل xانه-منزل تاجیکان وادی‌نشین و تاجیکان کوهستان وجود داشته‌اند. آنها از روی ساختشان فرق می‌کردند. حولی تاجیکان قسم غربی فرغانه، عورا تپّه، سمرقند، بخارا اساساً از دو قسم-بیرون و درون عبارت بود. در حولی بیرون دروازه‌خانه، مهمانخانه دکان جایی می‌گرفت. عادتاً دیوار بناها را در بالای ته‌کرسی سنگی و تحسینج از  خشت و پاخسه می‌برداشتند. در یک قطار محلها برای مستحکم شدن عمارت در قتب دیوار سینج می‌گذاشتند. از بالای دیوار پیش و عقب بالاسینج پرتافته سپس بالارها را کنده‌لنگ می‌خوابانیدند. مقدار بالارها معمولاً طاق (هفتبالاری، نوهبالاری) می‌شد. بعد وسّه چی­ده بالایش را با بریایو علف یا نه‌ای پوشانیده لای غفس (غوروبه) می‌خوابانیدند. سپس با کاهگل انداوه می‌نمودند.

خانه‌های تاجیکان وادی حصار و کولاب از خانه‌های تاجیکان ناحیه‌های شمال تاجیکستان کمی فرق می‌کردند. آنها دو خیل بودند: بنای دوهوجرگی در مابین دالاندار و عادّی یک‌حجردار. هر دوی آنها پیشیوان داشتند. دیوار را اکثراً از پاخسه می‌برداشتند. در مابین حجره چهدان بود، که در آن آتش می‌فروختند. دود از سو­راخی سقف خانه (موری) بیرون می‌رفت.

در کوهستان تاجیکستان سه نمود xانه معمول بود. نمود اوّل در بالاآب دریای زرافشان دچار می‌آمد. در قسم بالاآب زرافشان خانه‌های یک‌حجردار، در پایان‌آب استقامتگاه دوهوجرگی و بسیارهوجرگی در مابینش ایواندار رواج یافته‌اند. بسیاری خانه‌ها مهمانخانه داشتند. ستون و در آن­ها کنده‌کاری می‌شده‌اند. نمود دوّم xانه در حدود قراتیگین و وخیا دچار می‌آید. xانه در این جا مربّعشکل بوده، در مابینش از درون برای نگاه داشتن بام ستون داشت. قریب تمام فرش حجررا  به جز مساحت خرد نزد در تقر. 1 م بلند برداشته با گل می‌انداختند، که آن را دکان می‌گفتند. در لب دکان آتشدان می‌ساختند. دود از در یا سوراخی سقف (روزن) بیرون می‌رفت.

نمود سوّم xانه در کوهستان بدخشان پهن شده بود. خانه‌های این جا از سه قسم-چند (حجره) ، دروندلیزد (دهلیز) و پیخواز (ای­وان) عبارت بود. به سبب سختی اقلیم هر سه قسم xانه به یک بام پوشیده می‌شد، که در نتیجه وسعت آن تا به 100 م2 می‌رسید. بام چید به پنج ستون مستحکم تکیه می‌کرد. گرداگرد چید صفه بر­داشته، پیش آنها را اندک چقور می‌ماندند، که آن پایگه می‌شد. در یک طرف چید کیتسار می‌ساخ­تند و آن را چون آتشدان و تنور استفاده می‌ بردند. بام چید او­ول تا دو تیر، که سینج سقف بود، پوشیده شده بالای تیر را با سی­پاخچ (بالارها) می‌بستند، بالای سیپاخچ کلندک (وسّه) می‌گذاشتند. بالای سیپاخچ پلاچ (گل قیمیچ) ریخته، بعد آن را با خاک یا گلماله مستحکم می‌کردند. در مابین سقف چید روزن می‌ماندند.

در سالهای حاکمیتن ساویتی مدنیّت مادّی، از جمله خانه‌های تاجیکان تغییر یافت. حالا جای بناهای تنگ و تیره را عمارتهای دارای در و تیریزة زمانوی، فرش و شفت تختگین بامش شفیرپوش گرفته‌اند. در رباطهای مرکزی و محلی کالخوزهای و ساوخازها بناهای زمانوی یک یا یکچند آشیاندار بنیاد می‌گردند.

د .: نرادы سرادنیی ازی ا کزخ­ستنه. ت. 1. م. ، 1962؛ تدجیک کرتی-گینه ا تسروزه، و. 11، د. ، 1970.

یه. تورسوپاا.