فتلیزم

فتلیزم (از لاتینی fatalis-سرنوشت، تقدیر) ، جهان‌بینییست، که پدیده‌های طبیعت و حادثات جمعیّت را به تقدیر و سرنوشت وابسته نموده، همه گونه تصادف و آزادی را در جریان فعالیّت انسان رد می‌کند. اوّل فتلیزم در تصوّرات اساطیری پیدا شده، انسان را مطیع حادثات طبیعت و قوّه‌های فوق‌البیطعی می‌دانست. بعد تشکّل دینهای رسمی جهانی فتلیزم تئولوگی به وجود آمد، که آن هستی عالم واقع را به ارادة الهی وابسته می‌نمود. مثلاً، موافق تعلیمات دینی اسلام تغییرات طبیعت و جمعیت با خواست خدا به عمل آمده، فعالیّت انسان به تقدیر و وابسته است. از این رو، به دینداران القا کرده می‌شود، که سرنوشت آنها را خدا مقرّر کرده است و آنها بیرون از خواست خدا پایی نهاده نمی‌توانند. محض از همین سبب ک. مرکس گفته بود، که «فتلیزم محور دین اسلام است» (مرکس ک. ا اینگیلس فتلیزم، ساچینینی، تام 9، ستر. 427).
فتلیزم را جبریه طرفداری می‌کرد. قدریه باشد، آزادی اراده را ترغیب نموده انسان را در فعّالیّتش آزاد می‌شمارید. مارکسیزم ماهیّت صنفی فتلیزم را نشان داده، ضمن پراسیسّ قانونی انکشاف جمعیت و درک قانونیّتهای ابژکتیوی آن ریشه‌های تاریخی جهان‌بینی فتلیستی را برهم می‌دهد.
د. xوشقدماو.