انتسیکلاپیدیه

انتسیکلاپیدیی (از یون. enkyk-lios paidecia-دانشن مختصر از هر باب علم) ،. دانشنامه، نشریة علمی یا علمی و عامّوی، که از تمام ساحه‌های علم (ه.-ا انیویرسلی) یا ساحة جداگانة آن (ه.-ا ساحویی) دانش می‌دهد. ه. الفبایی، مرتّب و وابسته به عدد چاپهها کلان (دهها  جلد) ، خرد (10-12 جلد) ، مختصر (4-6 جلد) و 1-3 جلده (لغت اینتسیکلاپید) می‌شود. هر ه. پلن و مقاله‌های مویّه و لغت‌نامه دارد. مقاله‌های ه. تحلیلی، معلومات‌دهنده، تفسیری و حواله می‌شوند. در ه. خریطه، نقشه، طرح، تصویر، نسخة لوحه و صورت، نقش تنگه و مهر و بیرق، و غ. نیز موجود است. ه.-های بسرجیلده اکثر فهرست یاری‌دهنده دارند. در  میانه‌های ا. 20 عنعنة ترتیب دادن ه.-ا انیویرسلی به میان آمد. ه.-را برای عامّة وسیع خوانندگان پیش‌بینی می‌کنند.

گرچ اثرهای اینتسیکلاپیدی زمانهای پیش در مصر قدیم، یونان قدیم و ریم قدیم، اینچنین عصرهای میانه-در اوراپه، مملکتهایی، که حروف عربی جاریست و در ختایی وجود داشتند، ه. به معنای حاضره در زمان نو پیدا شد.

س-های 1751-80 در فرنتسیه زیر تحریر د. دید را و ج. ل. د. المبیر «اینتسیکلاپیدیه یا لغت تفسیری علم، صنعت و هنر» چاپ شد.

لغتهای «کلمه‌های نامفهوم» در روس ا. 13 به وجود آمدند. س-های 1823-25 ناشر س. ا. سیلیوناوسکیی به نشر «اینتسیکلاپیدیچیسکیی سل‌آور» («لغت اینتسیکلاپیدی» شروع کرد، که باید 40-45 جلد می‌شد، ولی پس از شکست شوریش دسامبرستان 3 جلد نخستین به طبع رسیده‌اش را نیست کردند. س. 1835 صحّاف ا. ا. پلیوشر چاپ «اینتسیکلاپیدیچیسکیی لیکسیکان» («لغت اینتسیکلاپیدی») را cap کرد (چاپ آن س. 1841 با جلد 17 قت گردید). در ابت. ا. 20 ه.-هایی پیدا شدند، که تجربة تهیة نشرهای اینتسیکلاپیدی ا. 19-ا روس و خارجه را به اعتبار گرفته، معلوماتها را درج می‌کردند، میل داشتند، که موضوع را پرّه‌تر شرح دهند و اخبار بیالیاگرفی کاملتر باشد. برجسته‌ترین ه.-ا انیویرسلی روس «اینتسیکلاپیدیچیسکیی سل‌آور» برادران ا. و ا. گرنت است. لغتهای اینتسیکلاپیدی انیویرسلی آخ. ا. 19 و ابت. ا. 20 نیز مشهور بودند، از جمله «اینتسیکلاپیدیچیسکیی سل‌آور» م. م. فیلیپّاو (ج-های 1-3، 1898-1901) ، که در بارة و. ا. لنین (1900، بo نام الین ولاديمير) مقاله داشت.

س-های اوّل حاکمیت ساویتی و. ا. لنین در بارة ضرورت تشکیل لغت و اینتسیکلاپیدیه‌های ساویتی مسئله گذاشت. ه.-های ساحوی زیرن نشر گردیدند: «کریستینسکیه سیلسکاخازییستوینّیه اینتسیکلاپیدیه» (ج.-های 1-7، 1925-28) ، «تارگاویه اینتسیکلاپیدیه» (ج.-های 1-5، 1924-25) ، «پیدگاگیچیسکیه اینتسیکلاپیدیه» (ج.-های 1-3، 1927-29) و غ. برابر نشر اینتسیکلاپیدیة کلان ساویتی مرحلة نو انکشاف کار اینتسیکلاپیدی آغاز یافت. 3 مراتبه اینتسیکلاپیدیة خرد ساویتی نشر شد. در ساحة تکنیکه، طبّ، ادبیات و غ. نشرهای بسیارجلدة ه. هستند. در آخ. س.-های 50 و ابت. 60 نشریات «ساویتسکیه اینتسیکلاپیدیه» عاید به 20 ساحه ه. چاپ می‌کردگی شد. آخ. س-های 50 در ریسپورلیکه‌های اتّفاقی به زبانهای ملّی عاید به تییار و نشر کردن ه.-ها کار آغاز یافت.

سی نشر «اینتسیکلاپیدیة بچگانه» (ج.-های 1-10، 1958– 62؛ نشر 2-یوم ج.-های 1-12، 1964-69؛ نشر 3-یوم، ج ،.-های 1-12، 1971-78) در علم ساویتی واقعاً مهم بود.

در مملکتهای کاپیتالیستی یکی از کهنه‌ترین ه.-ها، که تا حال نشر می‌شود، «اینتسیکلاپیدیة بریتنیه» است، س. 1975 نشر 15-ام آن در 30 ج. انجام یافت. در بیان دیگر ه.-های مشهور حاضرة غرب «اینتسیکلاپیدیة مصوّر اروپاییو امیریکایی انیویرسلی» (اسپنیه) ، «اینتسیکلاپیدیة اتلیوی علم، ادبیات و صنعت»، «اینتسیکلاپیدیة براکگوز» (رفگ) ، نشریه‌های سیر‌شمار فیرمة لروس فرنتسیه، «اینتسیکلاپیدیة امریکا» و غ-را نام بردن ممکن است.

سرهای اینتسیکلاپیدی شرق د. رویة جمع کردن معلومات از علمهای گوناگون زمان خود به صورت یک اثر مخصوص از قدیم باز وجود داشت، که اوستا نمونة آن است. در ادبیات پهلوی دورة ساسانی و دورة اوّل اسلام کتابهای جامی پهلوی دینی نیز تألیف می‌یافتند، که جهتهای اینتسیکلاپیدی را دارا بودند، مانند دینکرد (دینکرد). در «بندهشین» در برابر میفالوژی بعضی تصوّرات و دانشهای آن دوره عاید به پیدایش و انکشاف عالم و حیات در مثال نباتات، هیوانات و آدم قیمت تاریخی-علمی دارند.

در دورة اسلام بسیار اثرهای علمی نوشته شده بودند، از جمله، اثرهای اینتسیکلاپیدی عمومی و ساحویی. در آنها معلومات بعزن از روی یک ترتیب، بعضاً آمیخته و با هم پیوسته و گاه به ترتیب الفبا، به طرز لغت آورده می‌شد. قسم زیاد آنها تا عصر 10-11 و بعد از آن به زبان علمی آنوقته-زبان عربی تألیف می‌شدند و اکثر آنها در آسیای میانه، افغانستان و یا در ایران و مملکتهای دیگر از طرف تاجیکان و نمایندگان خلقهای دیگر آسیای میانه، افغانستان و ایران تألیف می‌یافتند و بعضاً به زبان تاجیکی-فارسی ترجمه می‌شدند. هنوز در نیمة یکم ا. 9 اینتسیکلاپیدیة فلسفه و علمهای طبیعی «رسایل و اخوان-اس-صفا و خولّان-ال-وفا» («رساله‌های برادران پاک و دوستان باوفا»)-ا سییدهمد ابن عبدالله به زبان عربی تألیف شد و دسترس اهل علم تمام شرق نزدیک و میانه گردید؛ در زمان تیمور ترجمة تاجیکی-فارسی آن به وجود آمد. قدیمترین اینتسیکلاپیدیه‌های عمومی «کتاب-اش-شفا»، (مفاتیزر-ال-علوم» و «دُرّت-ات-تاج ل-غرّت-عید-دبّاج» می‌با-شند.

در اوّ. ا. 11سر اینتسیکلاپیدی دایر به شش علم: منطق، الهیات، طبیعیات، ریاضیات، نجوم، موسیقی-«دانشنامه» تألیف یافت. در مابین س-های 1117-20 ه.-ا علمهای دور خود-«نزهتنامة علایی» تألیف شد. س-های 1099-1102  غزالی «احیا و علوم-عید-دین» و س. 1179 فخر‌الدّین محمّد ابن عمر راضی ه.-ا کلان علمهای اسلامی «جامع-ال-علوم» را تألیف کردند، که در آنها معلومات عاید به دین و مذهبها، فلسفه، زبان و ادبیات، طبّ، نجوم و غ. آورده می‌شود. در نیمة یکم ا. 14 «نه-فایس-ال-فنون-فی ارایس-ال-عیون» و در ا. 15 «ریاض-ان-ناسیدین» به وجود آمده است.

در ا-های 16-18 تألیف ه.-های عمومی کمتر به نظر می‌رسد. در نیمة دوّم ا. 19 تا دورة ساویتی در آسیای میانه ه.-ا میانه-حجم علم و فنهای اساسی «مطلع-ال-علوم و منمع-ال-فنون» واحد الیخان مشهور و متداول بود (تألیف س-های 1845-46). از ه.-های مختصر، که در این دوره مورد استفاده بودند، «مخزن-ال-علوم» برج موهن در هندوستان تألیف شده، در آخ. ا. 19 نشرهای هندوستانی آن مشهور گشت. ه.-ا دیگر «ریاض-ال-فردوس» تألیف محمّد حسنخان است، که به رویة «مطلع-ال-علوم» در هندوس-تان در آخر ا. 19 نوشته و نشر شده بود. در ا. 19 و اوّ. ا. 20 مبادلة ادبی و مدنی از آن جمله با راه تألیف، نشر و پهن کردن اثرهای اینتسیکلاپیدی بین هندوستان و افغانستان و آسیای میانه خیلی رواج گرفته بود. بسیاری از اثرهای اینتسیکلاپیدی آسیای میانه رواج باسزا داشت. بیشتری از اثرهای اینتسیکلاپیدی عمومی و ساحویی به زبان اردو ترجمه می‌شدند (مس. ، ترجمة اردوی «مطلع-ال-علوم و مج-مع-ال-فنون» زینولابیدینخان، که در هندوستان نشر گردید؛ ترجمة اردوی اینتسیکلاپیدیة کاسماگرفی، جغرافی و طبیعت‌شناسی «عجایب‌‌-ال-مخلوقات» ذَکریا ابن محمّد قزوینی و غ .). در ساحة تاریخ دین و مذهبهای شرق اثرهای زیادی نوشته شده بودند. از مشهورترین کتابهای این ساحه «ال-ملل و-ن-ن-حل» محمّد شهرستانی و «غنیت-ات-طالبین» عبدالقادر جیلانی (وف. 1167) ، که به زبان عربی تألیف یافته، ترجمة فارسی-تاجیکی یک قسم آن با نام «هفتاد و دو ملّت» شهرت یافته است. اثر کلان فارسی-تاجیکی «دبستان مذاهب» تخمیناً تألیف محسن فانی در میانة ا. 17، که در آن عاید به دین و مذهبها و تعلیمات فلسفی خلقهای شرق، معلومات مفید جمع‌آوری شده‌اند.

در ساحة جغرافی آمیخته با تاریخ کتابهای زیاد تألیف شده بودند، که یک مقدار از آنها طرز ه. و معلوماتنامة ساحوی جغرافی-تاریخی و طبیعت‌شناسی انچونی خلقشییاسی و اتنوگرافی را دارا می‌باشند.

«موعجم-ال-بولدان» به انکشاف جغرافی و تاریخ تأثیر کلان: رسانیده است. این لغت در ا. 16 در هندوستان از طرف عالم نمایا ن هند عبدالقادر بدایونی به زبان فارسی-تاجیکی ترجیمه شده بود. ترجمة فارسی-تاجیکی کتاب عربی «عجایب‌‌-ال-مخلوقات و غرایب-ال-موجودات» ذَکریا ابن محمّد قزوینی (تألیف به زبان عربی تا س. 1280) نیز همچون ه.-ا کاسماگرفی و جغرافی و طبیعت‌شناسی شهرت کلان پیدا کرد، در ا. 14 «جامع-ات-تواریخ» ایجاد شده است. عاید به کاسماگرفیه و جغرافی «نوهزت-ال-قلوب» پیدا شد، که برای جغرافی عمومی و ریگیانلی سرچشمة مهم می‌باشد. برای آموختن تاریخ و جغرافی آسیای میانه از قدیم تا چاریک سوّم ا. 16 «مجمع-ال-غرایب» سرچشمة پرارزش به شمار می‌رود.

کیتاب کلان‌حجم فارس-تاجیکی «اکبرنامه» عبارت از «تاریخ اکبر» و «آیین اکبری» تألیف ابولفزل ابن مبارک (1551-1602) برای آموختن تاریخ هند، جغرافی، اقتصادیات، حیات سیاسی، ادبی و علمی آن دور معلومات مرتّب گوناگون‌ساحة پرقیمت را در بر گرفته است.

دایر به تاریخ و جغرافی مملکتها و محلهای مختلف شرق نزدیک و میانه و حتّی دایر به شهرهای علی‌حده (مس. ، دایر به سمرقند -. «قندیه» عمر ابن محمّد نسفی، وف. 1142) اثرهای موته‌اهید تألیف شده‌اند.

ز اثرهای نامی اینتسیکلاپیدیة ساحویی «تاریخ طبری» و «روزت-اس-صفا» برای آموختن تاریخ مملکتهای شرق و مخصوصاً آسیای میانه، افغانستان و ایران سرچشمه‌های پرقیمت می‌باشند.

ونسورهای اینتسیکلاپیدی در بسیار فرهنگهای عمومی پیشینه دیده می‌شوند. در این گونه فرهنگها به غیر از لیکسیکة عمومی اصطلاحات ساحه‌های گوناگون علم و کسب و هنرها، نامهای شخصان تاریخی، جغرافی و غ. تفسیر می‌یابند. مس. ، «مویید-ال-فضلا»، «کشف-ال-لغات و-ل-اصطلاحات»، «برهان قاطع»، «چراغ هدایت» ، «بهار عجم»، «هفت قلزم» و غ.

ه‌ا جهت اینتسیکلاپیدی سه فرهنگ پیشینه دارای اهمیت خاصی می‌باشند: «غیاث-ال-لغات»، «فرهنگ آنندراج»، «فرهنگ نظام» محمّد دایولیسلام، که در حجم پنج جلد در هندوستان در شهر هیدراباد دکن س-های 1928-39 نشر گردید، از جهت فرا گیرکفتن اصطلاح و ا تفسیر آن سرچشمة مهم است.

نزر به ه. های عمومی، ه.-های ساحویی از قدیم باز بیشتر تألیف شده‌اند. یکی از ساحه‌های بسیار مترقّی از جهت مقدار اثرها، از آن جمله ه.-ها ساحة علم طبّ می‌باشد، که بعد از فلسفه و دین و جغرافی و تاریخ جای نمایانی را در میراث علمی اشغال می‌نماید. در دوام ا-های 9-10 تا اوّ. ا. 20 در ایران، افغانستان، آسیای میانه، هندوستان اثرهای طبّی فراوان تألیف یافته‌اند. در ایران در ا-های 9-10 عالم بزرگ ساحة طبّ ابوبکر محمّد ابن ذَکریای راضی اثرهای زیاد طبّی را به زبان عربی تألیف کرد، که به طبّ منبعدة عربی و تاجیک و فارسی‌زبانان تأثیر کلان رساند. یکمین اثر طبّی، که به زبان فارسی-تاجیکی تألیف شده بود، این «کتاب-ال-هدایت-ال-موته‌الیمین فی-ت-طبّ» (975) می‌باشد. این کتاب در بارة تمام ساحه‌های علم طبّ آنوقته: آناتومیه، تصویر بیماریها و طرز معالجة آنها، تصویر داروها-فرمکالوژی، گیگیینه و پیشگیری کسلیها بحث می‌کرد.

«ال-قانون فی-ت-طبّ» «3خیرة خوارزمشاهی»،         «دستور-ال-علاج»، «مزن– ال-ادویه»، «قرابادین کبیر»، «محیط اعظم»، «اکسیر ازّم»، «ال-حاوی» به تمام کسلها و معالجة آنها بخشیده شده است.

یکی aز ساحه‌های بسیار مترقّی ساحة علم ادب بود. «ترج و-من-ال-بلاغت»، «ال-موعجم» و در زجاد اثرهای آخرین معاصر همچون «عروض تاجیکی» بهرام سیروس و «صنعت سخن» ت. ذهنی مورد استفاده گردیده‌اند.

در ساحة هیت و نجوم اثرهای زیادی تألیف شده بودند، که «کتاب-ات-تفهیم-لی-اوایل ثنا-ات-ات-تنجیم» بود.

ز ه.-های عاید به شرح نام اشخاص مشهور و نامهای جغرافی جالب دقّت «کتاب-ال-انساب»، «موعجم-ال-بولدان»، «لغت‌نامه»، «فرسم فارسی»، «فرسم عمید» و غ. می‌باشند.

برای انکشاف فیلولوژی تمام زبانهای ایرانی، زبان‌شناسی و ادبیاتشناسی آنها اهمیت «اساسهای فیلولوژی ایرانی»، که س.-های 1901-04 به زبان نیمیسی در دو جلد نشر گردیده بود، بسیار کلان بود. در تألیف این اثر اینتسیکلاپیدی ساحة فیلولوژی ایرانی مشهورترین شرق‌شناسان آن دوره اشتراک داشتند.

در زبان عربی لغت تفسیری و اینتسیکلاپیدی مصوّر «ال-منجید» شهرت کلان پیدا کرد و برای شرق‌شناسان و زبان‌شناسان دستور مفید است.

ز اوّلهای ا. 20 چند نشر «اینتسیکلاپیدیة اسلام» به زبان نیمیسی، انگلیسی و فرنسوی پهن شد، که در نوشتن مقاله‌های آن متخصصان شرق‌شناس تمام جهان اشتراک داشتند.

د .: نیکیتینه و. و. [و دیگ. ]، لییرتوره دریواسگا واستاکه. «ازدوا-مگ و»، 1902؛ کرچکاوسکیی ا. و.

یزبر. ساچ. ، ت. iv. م.-ل. ، 1057؛ برتالد، ساچ. ، ت. 8، م. . 1973.

و. کپرناو.