به‌ای ابراهیم قُننبایف

به‌ای ابراهیم قُننبایف (10. 8. 1845-6. 7. 1904) ، شاعر، نویسنده، خادم جمعیّتی قزاق، اساسگوزا­ر ادبیات خطّی قزاق و نخستین کلاسیک آن. از عایلة اشراف ثروتمند قزاق. در عایله او را «ابه‌ای» نام می‌بردند، که معنایش «هوشیار»، «زیرک» می‌باشد. معلومات ابتدایی را درخانواده و از معلمان خصوصی گرفته است. در تربیة معنوی او نقش مادرکلانش ذرّه خیلی کلان بود. ابه‌ای از او شعرها و داستانهای مردم قزاق را آموخت و هزارها مصرع ازیاد کرد. در مدرسة امام احمد رضای سیمیپل­تینسک و مکتب روسی تحصیل کرده است. ابه‌ای در مد­رسه قرآن، علوم دینی، نظم فارس-تاجیک، عربی، ترکیرااموخت،  با آثار فردوسی، سعدی، حافظ، نظامی گنجوی، عنصرولمالی کیکاووس، علیشیر نوایی شناس شد. ابه‌ای ظلم و تعدّیی را، که از جانب فئودالان به سر مردم قشّاک و بینوا می‌آمد، مشاهده می‌کرد و چون شخص عدالتخواه دا­یما در کوشش حمایه و دستگیری آنها بود. در سن 28-سالگی به طریق خودآموزینیدّن به آموزش زبان روسی مشغول شد. دانستن زبان روسی بران شناس گردیدن او با آثار گیاتی، بیران، دروین و دیگران مساعدت نمود.

اجادیات ابه‌ای چون شاعر و نویسنده از سه سرچشمه-ایجادیات دهنقی خلق، نظم عالم‌گیر شرق و ادبیات روس و اروپایی منشأ گرفته است. ابه‌ای پیش از همه آقین قزاق بود؛ داستانهای حماسی قزاق را در جمعامدها به مردم نقل می‌کرد و یا با نوای موسیقی می‌سراید. ابه‌ای دانندة شعر و ادب شرق، از جمله ادبیات فارس-تاجیک بود. وه‌ای عروض را در شعر قزاقی تطبیق نمود و شعرهای غزلمانند، به شکلهای گوناگون (ششمیسره‌ای-مسدّس، هشتمیسره‌ای-مثمّن) ایجاد کرد. عموماً ابه‌ای در نظم قزاق 17 شکل نو شعر را اختراع کرد. داستانهای ابه‌ای-«مسعود»، «گفتار در بارة عظیم» و «اسکندر» در زمینة سوجیتهای ادبیات کلاسیکی شرق آفریده شده، در آنها خرد و دانش و فضیلتهای انسان ترنم شده‌اند.

در داستان «اسکندر»، که به اثرهای نظامی و جامی و نوایی هماهنگی دارد، شاعر گارتگریهای اسکندر مقدونی را محکوم کر­ده، در سیمای ارسطو خرد انسان را ستایش کرده است. به قلم ابه‌ای اثر منثوری تعلق دارد، که آن در قزاقی «کره سوز» («کلام سیاه») نام گرفته است. به زبان تاجیکی این اثر با نامهای-«عقلیه»، «پندها»، «پندنامه»، «اندیشه‌ها» ترجمه و معرفی گردیده است. در «پندنامه» ابه‌ای تأثیر «قابوسنامه» عنصرولمالی کیکاووس و «گلستان» سعدی آشکارا عیان است. ابه‌ای بعضی مثلهای ا. ا. کریلاو، شعرهای م. یو. لیرمانتاو، پارچه‌های داستان ا. س. پوشکین «او­گینیی آنیگین» را از روسی به قزاقی ترجمه کرده است. جریان زندگی ابه‌ای در رمان نویسندة قزاق، آکادمیک م. اویزاو «ابه‌ای» تصویر یافته است. با سروری همین نویسنده «کلیات» ابه‌ای در دو جلد به طبع رسیده است (1957؛ 1977).

در مجموعه‌ای با نام «نگاهی به زندگی و آثار ابه‌ای-بنیادگذار ادبیات نوین قزاق» (تهران، 1374/1996) زیاده از 10   100 شعر ابه‌ای در برگردان فرزانة خجندی و «اندیشه‌ها» (45 گفتار) در ترجمة سفر عبدالله‌ به خطّ فارسی جایی داده شده‌اند. آسا­ر منثور ابه‌ای با نام «پندنامه» (مترجم فتح‌الله عزیز) سالهای 2002 و 2010 در دوشنبه به طبع رسیده‌اند. در قزاقستان بنیاد بینلمیللی ابه‌ای تأسیس یافته است. در ولایت قرگنده شهری و در دو­شنبی کوچه‌ای به نام ابه‌ای موجودند.