قسیده

قسید (از ار. -عزم، مقصد، نیت) ، یکی از معمولترین شکلهای شعر در نظم کلاسیکی فارس-تاجیک، خلقهای شرق نزدیک و آسیای میانه. در ایجادیات شاعران پیشزیسلامی عرب و عصرهای نخستین پهن‌شوی اسلام ق. خیلی رواج داشت. در ادبیات فارس-تاجیک ق. ا-های 9-10 در ایجادیات اوّلین شاعران فارس-تاجیک دچار می‌آید؛ نمونه‌های بهترین و به تکامل رسیدة آن در ایجادیات رودکی به نظر می‌رسد. دو منبة اساسی در تشکّل ق.-ا ادبیات فارس-تاجیک-نظم پیشزیسلامی فارس-تاجیک و ق.-های ادبیات عرب وجود دارد. در ادبیات پیشزیسلامی منظومهای را با نام چکامه‌ (چکامه‌ک، چگامه) پیدا کردن ممکن است، که از جهت شکل و مضمون به ق.-های شعرای عصر میانگی مانندند. تأثیر ق.-های عربی در شکل ق.-ا ادبیات فارس-تاجیک ظاهر شده‌اند. خصوصیتهای شکلی ق. در ادبیات فارس-تاجیک اینهایند: مقدار ابیات از 15 تا 120 بیت (ق.-های حجماً زیادتر-تا 200 بیت نیز موجودند)؛ قافییبندی به طرز از، به، و، گه و غ. نخستین بیت ق.-را مطلع و بیت آخرینش را مقطع می‌نامند؛ یکی از شرطهای ق.-ا خوب داشتن حسن مطلع و حسن مقطع است. اگر مقدار ابیات ق. از میزان عادّی، یعنی از حدود 30-40 بیت گذرد، مطلع نو آوردن ممکن است، که آن را تجدید مطلع می‌نامند. پس از تجدید مطلع شاعر می‌تواند در مضمون ق. نیز تغییرات درآورد. ق.-هایی نیز هستند، که تمام مصرعهای آنها همقافیه می‌باشند و آنها را ق.-های تمامّتلع می‌گویند. نمونة شعر تمامّتلع در ادبیات پیشزیسلامی منظومة «سرود آتشکدة پرکویی» است. از جهت ساخت ق. دو نوع می‌شود: مکمّل و موهتزب (بریده شده). ق-ا مکمّل از روی قالب مویینی سروده شده، دارای مقدّمه-تشبیب یا نصیب، مدح، فخریه، طلب و دواست. ق-ا موهتزب آن است، که شاعر بی مقدّمه، از نخستین بیت به مقصد اصلی خویش پردازد. در تاریخ ادبیات فارس-تاجیک نوعهای گوناگون ق. به میان آمده است؛ از جهت موضوع، مضمون و مندرجه و شکل آنها را به یکچند گوروه تقسیم نمودن ممکن است:

1)     ق-ا مدحی، ق-ا، که در مهد و ستایش شخصی گفته شده است. در ادبیات عصر میانگی فارس-تاجیک ق-های مدحی بیشتر به شاهان و امیران، نمایندگان سلاله‌های حکمران، شمشیر و تیر و کمان و نیزه و دیگ. وسایل و لوازمی، که خاص ممدوح است، بخشیده شده‌اند. عنصری، فرّخی، منوچهری دامغانی، ژانویه و دیگ. از استادان ق-ا مدحی می‌باشند.

2)     ق-ا حالی، شکایت (شکوائیه‌) ، ق-ا، که در آن شکایت شاعر از زمان، زندگی نامساعد، بیان ناچیزی و بی‌اعتباری جهان، تصویر یگان لحظة حیات، گذشتن عمر جوانی، عذاب و مشقّتهای زندان، دوری از زن و فرزند، خویش و تبار و غ. آورده شده است. ق-ا «شکایت از پیری» رودکی، ق-های مسعود سعد سلمان بهترین نمونه‌های این نوع ق. به شمار می‌روند.

3)     ق-ا هجو (هجویه) ، ق.-ا، که در مذمّت و هجو کس سروده می‌شود. این نوع ق. خصوصاً در ا-های 11-12 خیلی رواج یافت. شاعران دربار کشش می‌کردند، که مخالفان و دشمنان ممدوح یا رقیبان خود را با سخنهای تیز و تند طعنه و ملامت کنند. شاعر ا. 10 موشیک ترمذی را از اوّلین سرایندگان این نوع ق. می‌دانند. در اشعار سوزنی سمرقندی، مونزی نیشاپوری، انوری نمونة ق.-ا هجویی دچار می‌آید.

4)     ق.-ا فلسفی (عرفانی) ، ق-ا، که در آن عقیده‌های فلسفی یا عرفانی شاعر افاده یافته است. در ادبیات کلاسیکی فارس-تاجیک چنین ق. بار اوّل در ایجادیات شاعر ا. 10 کسایی مروزی دچار می‌شود. از ا-های 11-12 cap کرده این نوع ق. خیلی رواج یافت. ناصر خسرو، سعدی، خاقانی، جامی ق.-ا فلسفی ایجاد کرده‌اند.

5)     ق.-ا بهاریه، ق-ا، که در تصویر بهار و زیبایی‌های آن گفته می‌شود (ق-های شاعران نیمة اوّ. ا. ق-منوچهری، فرّخی، عنصری).

و) ق.-ا فخریه، ق.-ا. که تمام آن یا مقدّمه‌اش از بیان صفتهای خود شاعر و افتخار و از علم و هنرش می‌باشد.

7)     ق-های دینی-مذهبی. نیگ. نعت، مناجات.

8)     ق-ا مصنوع، ق.-ا، که در بیت آن با یگان صنعت شعری گفته شده است. سرودن این نوع ق. ، که تظاهرات شکلپرستی بود، در ا. 12 رواج یافته است. قوامی مطرّیزی اختراعکنندة این نوع ق. به شمار می‌رود.

9)     ق.-ا اخلاقی، ق.-ا، که توسط آن شاعر عقیده‌های پند و اخلاقی و تربیوی خود را بیان می‌سازد. در ادبیات کلاسیکی فارس-تاجیک اوّلین ق.-ا اخلاقی را در اشعار شاعران ا. 10 رودکی و کسایی پیدا می‌کنیم. امّا قویترین و مستحکمترین این نوعیق.-را ناصر خسرو، سنایی، سعدی، حافظ، خسرو دهلوی و جامی گفته‌اند. قصیده‌های «دریای ابرار» خسرو دهلوی، «حجّت-ال-اس-رار» عبدالرحمان جامی. «توه-فت-ال-افکار» نوایی، که به تاجیکی در پیروی قصیدة جامی سروده است، از بهترین ق.-های اخلاقی حساب می‌یابند.

وابسته به شرایط زندگی، حیات اجتماعی و سیاسی دور، احوال و معیشت شاعران مضمون و مندرجه و شکل ق، ، تغییر یافته است. در ترغیب و تشویق عقاید اجتماعی شاعران (دعوت شاهان به عدل و عدالت در مدحیه‌ها) ، اشکعار پند و اخلاقی آنها، بیان افکار فلسفی و غ. اهمیت ق،-زیاد است. ق ،.-های مدحی گرچندی از جهت غایه پست باشند هم، از طرف دیگر آنها با فرا گرفتن رویدادهای تاریخی اهمیت دارند. قسمهای نصیب و تشبیب (تغزّل)-ا آنها نمونة شعرهای برجستة تصویر آبرزناک طبیعت («شعرهای پییزج») می‌باشند. بعضی ق.-ها معلومات زیاد جغرافی، اتنوگرافی و غ.-را در بر می‌گیرند. ق. در ادبیات ساویتی تاجیک مثل دیگر شکلهای شعر: غزل، رباعی، دوبیتی و غ. رواج باسزا نداشته باشد هم، سرودن این نوع شعر قت، نگردیده است. در ایجادیات عینی، لاهوتی، رحیمی، دهاتی، میرزا تورسون‌زاده ق. به نظر می‌رسد. ق.-های ادبیات ساویتی تاجیک از جهت مضمون و موضوع نو می‌باشند. بیشتر اشعاری، که در وصف پرتیه و خلق و کارنمایهای محنتی مردم سروده شده‌اند، ق. می‌باشند. ق ،.-ا «کرمل» ابوالقاسم لاهوتی، که در جواب ق.-ا «خرابه‌های مداین» خاقانی شیروانی سروده است، از جملة بهترین ق.-های ادبیات ساویتی تاجیک به شمار می‌رود.

د .: برتلس ا. ه. ، استاریه پیرسیدسکا-تدجیکسکایی لیتیرتورы، م. ، i960؛ اکیموشکین آ. فم ک واپراس و آ تردیتسی جنره اسکوسّتوینّایی کسыدы و پیرسیدسکایی پاازی، در متسم .: «ارن»، م. ، 1971؛ ملّادمداف م. ، فرّخی سیستانی، د. . 1977؛ عبدالله‌اف ا. ، ادبیات فارس و تاجیک در نیمة اوّل عصر xi، د. ، 1979؛

و. طایراو.