فرهنگهای «شاهنامه»

فرهنگهای «شاهنامه»، فرهنگهای تفسیر و دوزبانه، که در بعضی آنها تمام کلمه‌های «شاهنامه»، در بعضیشان قسمی از آنها (انتخاباً) شرح و تفسیر و ترجمه شده‌اند. مهمترین فرهنگهای مخصوص «شاهنامه» اینهایند: 1) «فرهنگ ایتیمالاگی فارسی-لاتینی» ی. ا. ولّیرس (vullers j. ا. ، lexicon ریrsico-latinum اtimologicum… t. 1-2، واnnه‌ای اd rhenum، 1855-1864؛ به زبان لاتینی). مرتّب در تفسیر کلمات از فرهنگهای معتمد در عصرهای میانه تألیفشده استفاده کرده است.
2) «فرهنگ «شاهنامه» فردوسی (سlossar zu غirdousis-shahname… ، 1935؛ نشر دوّم ستیریاتیپی‌اش 1965) ، تألیف ایران‌شناس نیمیس فریتس والف (1884-1043). از موقودیمه (12 صحیفه) ، 911 صحیفه متن اساسی (در دو ستون ترجمه و تفسیر کلمه‌ها) و ضمیمة «فهرستنامة مطابقت کلمه‌های «شاهنامه» نشر ت. مکن، ی. ا. ودلیرس و ج. مال عبارت است. این فرهنگ تمام کلمه‌های «شاهنامه» فردوسی را، که در نشرهای ت. مکن (جلدهای 1-4. کلکتّه، 1829) ، ی. ا. ولّیرس (جلد 1، 1877؛ جلد 2، 1679، ج. 3، 1884) و ج. مال (جلدهای 1-7، 1838-78) موجودند، در بر می‌گیرد. کلمه‌ها در فرهنگ به ترتیب الفبای عربی‌اساس تاجیکی جایی داده شده‌اند. مؤلف فرهنگ داستانهای اصلی ود فرعی و الحاقی «شاهنامه» را با نشانه‌های مخصوص و رقمها-«دیباچه» «شاهنامه» را با حرف «ا»، هجویة فردوسی را به سلطان محمود با «s»، با شماره‌های 1 تا 50 داستانهای اصلی ذکر حکمرانی شاهان را (از کیومرس تا یزدگرد) اشاره‌ کرده است. ه‌ا فرهنگ والف در بیت چندوم یگان داستان «شاهنامه» و به کدام شکل آمدن کلمه را یافتن ممکن است.
3) «فرهنگ «شاهنامه»، تألیف رضازادة شفق (نشر یکم، تهران، 1942، نشر دوّم 1972). شفق فرهنگ خود را بر اساس چاپ بیروخیم «شاهنامه» (جلدهای 1-10، تهران، 1934-36) تهیه کرده است. نشر یکمش مختصر (مقدار کم کلمه‌ها تفسیر شده‌اند) ، نشر دوّمش نسبتاً پرّه‌تر می‌باشد. از مقدّمه (معلومات در بارة فردوسی و «شاهنامه» و) و متن اساسی عبارت است. منبة شفق در تصنیف اثر فرخنگ والف بوده است. در فرهنگ شفق کلمه‌ها و اصطلاحات «شاهنامه» بعضاً غلط و از معنی اصلی دور تفسیر شده‌اند.
4) «واجنامک»، تألیف ابولخوسین نوشین (چاپ تیخران، بدون نشانداد سال نشر). فرهنگ مختصریست، که شرح و تفسیر کلمه‌های دشوارفهم «شاهنامه» را در بر می‌گیرد. در اساس چاپ «شاهنامه» (جلدهای 1-ix، مسکو، 1960-71) تهیه شده است. از جهت ساخت و ترکیب، طرز تفسیر کلمه‌ها از فرهنگهای دیگر فرق می‌کند. بسیار کلمهایی، که در آن شرح یافته‌اند، در فرهنگهای والف، شفق به نظر نمی‌رسند، چون که «شاهنامه» چاپ مسکو از تمام چاپهای پیشینة «شاهنامه» پرّه‌تر و مکمّلتر است. نوشین در تفسیر خود ایتیمالوژی کلمه‌ها را پرّه و باوری‌بخش آورده است. برای اثبات فکر به غیر از ابیات «شاهنامه» از منابع دیگر بیتها یا پاره‌های منثور به صفت شاهد لغویی نقل کرده است. نوشین کلمه‌ها را بسیار دقیق معنیداد نموده است. «واجنامک» برای متن‌شناسی «شاهنمه» دستور مهمیست.
5) «فرهنگ «شاهنامه»، فرهنگیست، که در آن کلمات «شاهنامه» به ابان ترکی ترجمه و تفسیر شده‌اند، تألیف عبدالقادر بغدادی (آغاز تألیف اثر 1656). این اثر را ک. زلیمن نشر کرده است (leksicon sahnamianum… اd. س. saleman، ریtropoli، 1895).
6) یکچند فرهنگها و لغتهای مختصر در شرح بعضی کلمه و تعبیرات «شاهنامه» ضمن نشرهای گوناگون آن آمده است. مثلاً، در نسخه‌های «شاهنامه»، که در لکهنو (1846) ، بمبه‌ای (1881-89) و دیگر جایها چاپ شده‌اند، ضمیمة «فرهنگ الفاظ نادر و اصطلاحات غریب «شاهنامه» جایی داده شده است. همین گونه فرهنگ در نشر تهران «شاهنامه» (1901-05) آمده است. محقّق ایرانی محمّد دبیر سیاقی، که «شاهنامه» را از روی نشر ت. مکن با تصحیح و تهیه به طبع رسانیده است، در رویة والف اثری با نام «کشف-ال-ابیات «شاهنامه» (جلدهای 1-2، تهران، 1970-72) آفریده است، که شرح و تفسیر کلمه‌های دشوار و معنیداد ابیات «شاهنامه» را در بر می‌گیرد.
دبیات:
م. دلاوراف.