بوسید ابوالخیر

بوسید ابوالخیر فضل‌الله ابن ابوالخیر مهنه‌ای (967، مهنة خراسان-1049، همان جا) ، متفکّر و یکی از شیخان با­نوفوز تصوّف. نزد پدرش، که صاحبمعلومات بوده است، خط و سواد برآورده در مدرسه‌های خیوه تحصیل را ادامه‌ داده است. ابوسعید ابوالخیر از متصوّفان پیرو مکتب سکر بوده است و در رواج و رونق تصوّف خراسان خذمت ارزشمند انجام داده است. در تشکّل تعلیمات روخانی ابوسعید ابوالخیر در برابر دیگر شیخان زمانش نقش مرشدان هماندورة خراسان شیخ ابولفزل سرخسی، ابلقاسیم بشر یاسین و ابولبّاس قصّاب خیلی بزرگ است.

و غالباً به عقیده‌های اخلاقی تصوّف توجّه نموده این رویة تصوّف را بیشتر رواج دا­ده است. اثر اساسی ابوسعید ابوالخیر «اسرار-ات-توحید فی مقامات-اش-شیخ عبوسه-عید» می‌باشد، که نبیره‌اش نور‌الدّین محمّد ابن منوّر ترتیب داده است و آن یگانه منبة آموزش آثار و افکار او می‌باشد. به اندیشة ابوسعید ابوالخیر کمال معنوی انسان به واسطة دست کشیدن از خودبینی و تحمل از خرافاتپرستی میسّر می‌شود. خودپرستی و خودبینی سدّ و حجاب اساسی در راه معرفت حقیهی می‌باشند. ابوسعید ابوالخیر گفته-است: «حجاب زمین و آسمام نیست، ارش و کرسی نیست، پنداشت و «منی» تو حجاب است.

چون از میان برگیری، به خداوند رسیدی». به عقیدة او یک ماهیّت حقیقی (خدا) وجود دارد. مقصد اساسی انسان به توسط کسب کمال به اصل خود رسیدن است. خودشناسی عارف برای کما­ل معنوی سبب می‌گردد و انسان مبدأ و ماهیّت خود را درک کر­ده، برای به اصل خویش رسیدن کوشش می‌نماید. در این راخ دین و مذهبها و کفر و ایمان نقش مهم ندارند، زیرا یگانگی حقیقت ازلی را با مذهبهای مختلف نمی‌توان به دست آورد. تنها از «خود» بیرون شدن، یعنی کمال اخلاقی حاصل کردن به سرمنزل مقصد خواهد برد:

در راه یگانگی نه کفر است و نه دین،

یک گام ز خود برون نه و راه ببین.

بوسید ابوالخیر  چندین مرحله‌های سلوک را برای عارفان ذکر کرده است. ولی این مرحله‌ها در «اسرار-ال-توحید…» پیدرهم و منظّم نمی‌باشند. بنا به معلومات منبه و معهزهای ادبی او شخص دانشمند ساحة ادب و در جادة شعر و شاعری توانا بوده است. در رواج و رونق جنر ادبی رباعی خدمت بیشایبه کرده است. او در رباعیات خود در برابر فکر و اندیشه‌های فلسفی-تصوّفی، دوستی، سیدک و وفا، وصف عشق پاک، نیکی و نکوکاری، پاک‌وجدانی، اخلاق حمیده، عدل و انصاف، علمندوزی و دیگر خصلتهای خوب انسانی را وصف و ترغیب نموده، اعیان و اشراف مردمازار و بی‌انصاف را مذمّت کرده است.

شعار ابوسعید ابوالخیر ساده و سلیس بوده، به ایجادیات شفاهی خلق خیلی نزدیک است. ابوسعید ابوالخیر با ابن سینا مکاتبه داشته است. افکار و اندیشه‌های ابوسعید ابوالخیر به آثار موتفک-کران ابدولمجد سنایی، فرید‌الدّین عطّار، جلال‌الدّین رومی تأثیر بزرگ گذاشته است و آنها او را به نیکی یاد کرده‌اند.

دبیات: محمّد منوّر. اسرار ات-توحید فی مقالات» اش-شیخ عبوسند، ت. ، 1953؛ محمّدخاجه‌یف ا. میراوازّرینی فریدیدّینه عطّاره. دوشنبه، 1974؛ ک. عالماو. خرسنسکیی صوفیزم، دوشنبه، 1993. ک. عالماو. بررسیها در تصوّف، دوشنبه، 1998؛ آ ل ا م آ و ک. عبوسند ابوالخیر و مقام او در افکار اجتماعی و عرفانی خلق تاجیک. مجموع اخبار آکادمی علمهای جمهوری تاجیکستان، شعبة علمهای جمعیّت‌شناسی. 2008، ش1.

ک. عالماو، ا. محمّدخاجه‌یف.