سفرنامه

سفرنامه، یک جزء ادبیات علمی عامّوی، علمی فنتستیکی، بدیعی پسیخالاگی، سرگوه‌اشتی، حجّتی، که سیوجیتش به موضوع سفر اساس یافتاست. سفرنامه از قدیم برابر نقل و روایتها وجود داشت و در ضمن آنها ایجاد می‌شد. سفرنامة دوره‌های عتیقه، عصر میانه و احیا ارزش علمی، معرفتی و بدیعی دارد (اثر «تاریخ» گیرادات، «جغرافی» ستربان، «ژرمنیه» تسیت، «کتاب» مرکا پالا، اثرهای چجن سیه، ابن مجید و غیره). در عصرهای 17-18 سفرنامه به شکل حجّتها، قیدها، تصویر سیاحتهای بهر و بر و ایکسپیدیسیه‌ها انکشاف یافت. در عصر 19 عاید به سیاحتهای واقعی هم قیدهای حجّتی و هم آچیرکهای سفری نویسندگان به میان آمدند. در تشکّل آچیرکهای سفر «سفر حزن‌انگیز» ل. ستیرن، «سفر اتلیه» ا. و. گیاتی، «نامة سییاه روس» ن. م. کرمزین و «سیاحت از پتربورگ تا مسکو» ا. ن. ردیشیف نقش نمایان گذاشته‌اند. این جنر را رمانتیکها (ف. ر. شتابریپ، گ. گیینی، پ. می‌ریمی و دیگر) انکشاف دادند. در عصر 19، علی‌الخصوص در عصر 20 آچیرک سفر شکلهای گوناگون پیدا کرد (الکساندر سیرگییویچ پوشکین «سفه-ر ارزرم»، انتان پاول‌افیچ چخاو «جزیرة سخلین»، مرک توین «سادهها در خارجه»، یو. سموول «یخنامه» و غیره) و به یکی از جنرهای اساسی پوبلیسیستیکه تبدل یافت. در عصرهای 15-18 توجّه ادبیات به سفرنامة واقعی بیشتر شد. سییاهت و کشفیاتها اساس سیوجیت آثار ف. ربلی و و. شکسپیر بودند. رمان فلسفی و اجتماعی عصرهای 16-17 در شکل قید و خاطره‌های سفر ایجاد گردید (ت. مار، ف. بیکان و دیگر). در عصر 18 رمان معارف‌پروری سفرنامه شکل گرفت (د. دیفا «رابینزان کروزا»، «سیاحت» های ج. سویفت، ت. سمالّیت و غیره). در عصر 19 رمانتیکها (ج. بیران «زیارت چیلد گرالد» و غیره) ، نیارامنتیکها ر. ستیوینسان و دیگر) سفرنامة بدیعی آفریدند. بیشترین سفرنامه‌های عصر 20 اساس حجّتی دارند (پاوستهای س. سوییگ و غیره). شکل و اسلوب سفرنامه‌های بدیعی در فنتستیکة علمی و ادبیات سرگذشت بیشتر تطبیق می‌شود.

سفرنامه در ادبیات فارس-تاجیک نیز تاریخ قدیم دارد. سفرنامه‌های فارسی-تاجیکی، چه در نظم و چه در نثر، با رویه و اسلوبهای گوناگون به طرز قید یا روزنامة سفر («سفرنامه» ناصر خسرو، «سوانح-ال-مسالیک و فراسخ-ال-ممالک» واضح، «تحف اهل بخارا» میرزا سراج حکیم) ، زیارتنامه («قندیة خرد» ابولفزل محمّد سمرقندی، «اسمهای بزرگان بخارای شریف» میر ابوطاهر‌خواجه ‌و غیره) ، هجنامه (مثنوی «تحفت-ال-عراقین» خاقانی شیروانی، فتوح-ال-حرمی» موهیی لا-ری، منظومن «هجنامه» صوفی ال-لاهیار و غیره) ، رساله‌های جغرافی و تاریخی («نزهت-ال-قلوب» حمدالله مستوفی، «خلاصة‌الحیات» احمد نثر‌الله، «یادداشتها» میرزا بابای حصاری، «تعریه» عبدالکریم کابلی و غیره) تألیف یافته‌اند. در عصر 19 وابسته به اوضاع سیاسی و اجتماعی زمان در ادبیات تاجیک نوع نو سفرنامه پیدا شد (بعضی بابهای «نوادر-ال-وقایع» احمد دانش). این رویه در سفرنامه‌های واضح و میرزا سراج حکیم دوام یافت. یک سلسله سفرنامه‌ها به تصویر مفصل موضعها آیدند («خرابه‌های مداین» خاقانی). در ادبیات ساویتی تاجیک سفرنامه در شکلهای داستان («سفر فرنگستان» لاهوتی، «قصّة هندوستان-ا میرزا تورسون‌زاده) ، آچیرک (جلال اکرامی «از استالین‌آباد تا به کییف»، غ. میرزا «سفر دیار دوستان»، ا. قهّاراو «راهها و ملاقاتها»، فضل‌الدّین محمّدی‌اف «نارینیانیم ما») ، پاوست پوبلیسیستی («در آن دنیا» فضل‌الدّین محمّدی‌اف) ایجاد شده است. سفرنامه برای فرا گرفتن معلوماتهای جغرافی، اتنوگرافی و تحلیل جهان باطنی انسان امکانیّت کلان می‌دهد. ا. ا. لیمرداناو.