پلیازایی

پلیازایی (از پلیا… و یون. گایی-حیات) ، ایرة (گروه) پ ا ل ا آ ز آ ی، بعد از تاکیمبریی اوّلین ایره‌ای است در تاریخ گیالاگی ز­مین. بنا به معلومات تدقیقات رادیولاگی، پلیازایی 570 ملش سال مقدّم آغاز یافته، 340-350 ملن سال دوام کرده است. سال 1837 گیالاگ نیمیس ا. سیچویک بار اوّل ته‌نشستهای گوروه پلیازای را جدا کرد. آن وقت ایرة پلیازایی از دو دوره-سیلور و دیوان عبارت بود. حالا آن به 6 دوره (کیمبریی، آرداویک، سیلور، دیوان، کربن و پیرم) تقسیم شده است.

در نتیجة حرکتهای پُرزور چیندارشوی پیش از تاکیمبریی بالا پلتفارمه‌های اوراپة شرقی، سیبری، خیتای جنوبی، امیریکة شمالی، برزیلیه، افریکه، هندوستان، استرالیا و گیاسینکلینلها به وجود آمدند. این پلتفارمه‌ها چندین بار زیر بهر مانده، رویشان را قَبَت تُنُک ته‌نشستها پوشیده‌اند. در ناحیه‌های گیاسینکلینلی بین پلتفارمه‌ها، که از فوروخمیده و برجستگیها عبارت بودند، قَبَتهای غفس ته‌نشست­های تیرّیگینی و ولقانی غن می‌شدند.

ارة پلیازایی دو زمان چیندارشوی-کلیدانی و گیرسینی را در بر می‌گیرد. مرحله‌های اساسی چیندارشوی کلیدانی در بین دوره‌های آرداویک و سیلور و اوّلهای دیوان رویی داده‌اند. در نتیجه سلسلة کوهها و قَبَت غفس جنسپاره‌ها-مالسّهای سرختاب پیدا شدند. چیندارشوی کلیدانی اساساً بریتنیة کبیر، سکندینویه، شپیتسبیرگین، قزاقستان، سین غربی، نیوفوندلیند و اپّلچی را فرا گرفته بود.

در آخرهای پلیازایی (از نیمة دوّم دورة کربن تا دورة پیرم) چیندارشوی گیرسینی به عمل آمد. در نتیجه کوههای چیندار اوراپة مرکزی، اورال، بعضی کوههای آسیای میانه و آلتایی و غیره شکل گرفتند. متیریک کلان گاندونه همة پلتفارمة نیمکرة جنوبی را در بر می‌گرفت. در نیمکرپ شمالی در نیمة دوّم ایرة پلیازایی متیریک کلان انگریده موجود بود، که به آن پلتفارمة سیبری با کوههای اطرافش داخل می‌شد.

در ابتدای پلیازایی در بحرها اوّ­لین ارگانیزمهای اسکلتشان سخت (خیالیتها، خیالیتیلمینتها، گستراپاده‌ها، برخیاپاده‌ها و ارخیاسیتها) پیدا شدند. در قطار گروههای نامبور ده اوّلهای پلیازایی (کیمب­ریی، آرداویک و سیلور) باز بسیار هیوانهای دیگر بی‌مهره-تریلابیتها (بندپایها) ، گرپتالیتها، نرمبدنهای سرپا و غیره‌ها می‌زیستند. خصوصاً در دوره‌های کیمبری و آرداویک شمارة تریلابیتها و در آرداویک و سیلور گرپتالیتدا بسا افزود. منبعد آنها تارفت کم شده، در آخرهای پلیازایی تماماً بر­هم خردند.

در این مدّت نمودهای برجیاپاده‌ها (کتفپایها) خیلی زیاد شد. در دورة آرداویک مرجانها، مشنکه‌ها، سترامتاپارایدیه‌ها پیدا شدند. در دورة دیوان گانیتیتها، ماهیهای دوبهره و پنجبال باسرعت انکشاف یافتند. در آخر همین دوره اوّلین آبخاکیها (امفیبیه‌ها) به وجود آمدند. در دوره‌های کربن و پیرم در خشکی خزنده‌های زیاد علفخور و درّنده‌ها می‌زیستند. در نیمة دوّم ایرة پلیاهایی از هیوانهای بحری یکهوچیره‌ها-فارمینیفیره‌ها (خصوصاً گروه فضولینیدها) موقع اساسی را اشغال می‌کردند. نباتات دوره‌های کیمبریی و آرداویک اساساً آبسبزها بودند. اوّلهای دیوان نخستین رستنیهای خشکی-پسیلافیتهای سادهترین پیدا شدند.

نباتات پلیازایی مخصوصاً در دورة کربن نشو و نما یافت و آن را بیشتر رستنیهای درختشکل (پلونها) و برومپایه، پپاراتنیکها و اوّلین رستنیهای لوچتوخم تشکیل می‌دادند. جسم زیاد خشکی را بیشه‌ها فرا گرفته بودند. انکشاف عمومین عالم آرگنیک شهادت می‌دهد، که در نیمة اوّل پلیازایی هیوانهای بی‌مهرة بدری زیسته، در نیمة دوّم ایره در خشکیها اوّل رستنیها و بعد هیوانها پیدا شده‌اند.

در تیرّیتاریه ا.ج.ش.س. ته‌نشستهای گو­روه پلیازایی هم در پلتفارمه‌ها و هم در ناحیه‌های گیاسینکلینلی وامیخورند. در پلتفارمه‌های اوراپة شرقی و سیبری قسم اساسی طبقة جنسهای پلیازای پایان را ته‌نشستهای بحری تشکّیل می‌دهند. قسمهای کناری پلتفارمه‌ها (حوزه‌های دانیتسک، پیچاره و غیره) با طبقة غفس ته‌نشستهای تیرّیگینی پلیازایی بالا پوشیده شده‌اند. در ناحیه‌های گیاسینکلینل (اورال، قزاقستان، آسیای میانه) به گروه پلیازایی قَبَتهای غفس جنسهای تهشینی و تهشینی و ایفّوزیوی منسوبند.

در تیرّیتاریة تاجیکستان ته‌نشستهای همه سیستمه‌های پلیازایی موجودند. در شمال ریسپوبلیکه (در قرامزار) ته‌نشستهای ولقاناگینی پلیازای آخر بیشترند. کوههای تاجیکستان مرکزی باشند، قریب پرّه از ته‌نشستهای تیرّیگینی، کربنتی و ایفّوزیوی سن پلیازایی ترکیب یافته‌اند. ته‌نشستهای بهری پلیازایی در شمال پامیر نیز بسیارند.

با جنسهای انتروزیوی کلیدانی و گیرتسینی اورال، قزاقستان، آلتایی، آسیای میانه، اوراپة غربی، امی­ریکن شمالی بسیار کانهای متالهای سیاه و رنگه علاقه‌مندند. یک قطار کانهای متالهای رنگه و نادر در طبقة جنسهای پلیازایی یافت شده‌اپد (کانهای معدن پالیمیتلّی قرامزار، سرمه و سیماب تاجیکستان مرکزی و غیره). در تیرّیتاریة ا.ج.ش.س. از ته‌نشستهای پلیازایی کانهای کلان انگیشگتسنگ (دوزه‌های دانیتسک، پیچاره، نزدیماسکوه، قرگنده، کوزنیتسک) ، ورق‌سنگ سوزنده (ایستانیه) ، ریسنگ میسدار (نزدیورل، قزاقستان) ، نمکسایی کلیی (سالکمسک، الیتسک) یافت شو­ده‌اند. کانهای نیفت ناحیة والگه و اورال را نیز از قَبَت جنسهای پلیازایی پیدا کرده‌اند.