ازری طوسی

آذری طوسی شیخ جلال‌الدّین علی همزه ابن علی ملک هاشمی بیهقی اسفراینی مروزی (1380، اسفران-1462، همان جا) ، شاعر متصوّف فارس-تاجیک. آذری طوسی مدّتی در توس زندگی کرده از این سبب به «طوسی» معروف شده است. آذری طوسی در جوانی به شعر و شاعری پرداخته، اوّلها مدّاح شاخروخ و ملک‌الشّعرای دربار او بوده است.

در همین جا به شیخ موهیی‌الدّین غزالی طوسی شاگردی کرده، در نزد او حدیث و حکمت آموخته است. آذری طوسی با او حج رفته، در بازگشت در هلب به حلقة مریدان شاه نعمت‌الله ولی داخل شده، بار دوّم به حج رفته است. از آن جا با راه حجاز به هندوستان رفته، در دربار پادشاه دکن-احمدشاه ولی بقمن اعتبار زیاد پیدا کرده، در تاریخ این خاندان مثنوی «بهمن‌‌نامه» را تألیف کرده است.

پس از چندی به وطنش برگشته، از اهل دربار میرزا محمّد بایسونقور گردیده است. آذری طوسی سال 1436 در اسفراین گش‌نشینی اختیار کرده، تمام دارایش را به طالب‌علمان بخشیده است. آذری طوسی شاعر زبردست زمانش بود. دیوان قصاید و غزه-لیاتش نزدیک 30000 بیت است.

به جز دیوان مثنویهای «بهمن‌‌نامه»، «امامیه»، «ثمرات»، «جواهر-ال-اسرار» (در اسرار خروف، که سال 1436 به پایان رسانده است) ، «مفاتیح-ال-اسرار» (در تصوّف) و کتاب «سعی-ال-صفا»، «تاریخ کعبه»، «طغرای همایون»، «غرایب-عود-دنیا و عجایب‌‌-ال-اعلی» (قسم دوّم «عجایب‌‌-ال-مخلوقات» قزوینی را از عربی ترجمة منظوم کرده است، که با نام «عجایب‌‌-ال-غرایب» نیز معروف است) به او منسوبند.