موربّع

موربّع (ار. c-چارگانه، چارکنجه) ، 1) یک صنعت بدیعی لفظی. شاعر چهار مصرع یا چهار بیت را به طریقی می‌گوید، که اگر آنها را به چهار پاره جدا کرده، هر پاره را در چهار خانه‌چه نوشته، از چپ به راست (در خطّ عربی از راست به چپ) یا از بالا به پایان خانیم، باز همان مصرع یا بیت مطلوب حاصل شده، معنی و شکل آنها تغییر نمی‌یابد:

چونین مربّع، که چهار مصرع آن هم از ارز و هم از طول خوانده شود، مربّعولمیسرع، امّا اگر چهار بیت به روش زیرین باشد، مربّعولبیات خوانده‌اند:

2) یکی از شکلهای شعری، که در بندش از چار مصرع عبارت بوده، دو طرز قافییبندی دارد: ه‌اه‌ا، بابه، وّوه… یا که ه‌اگ، بّبگ، وّوگ… امّا استادان شعر همچون سعدی شیرازی و ابن یمین از دایرة این طلبات معمول بیرون برآمده‌اند. بند اوّل مربّع آنها به مثل قافییبندی رباعی (ه‌ابه) و دوبیتی (ابوب) بوده، تنها از بند دوّم طرز قافییبندی معمول رعایه شده است. در بن­د آخرین تخلّص نیز ذکر یافته است. ایجادکار مربّع رودکیست، از عصر 11-12 مربّع همچون شکل مستقل شعری در نظم فارس-تاجیک رواج یافت. در نظم ساویتی تاجیک هم رونق گرفت. امّا در ادبیات معاصر با تقاضای زمان، نوجوی شاعران و تأثیر نظم روس نه تنها در موضوعیو مندرجة مربّع، بلکه در ساخت و طرز قافییبندی آن نیز تغییرات جدّی به عمل آمد. صدرالدّین عینی، ا. لاهوتی، میرزا تورسون‌زاده، پیرو سولیمانی، م. رحیمی و دیگر برابر ادامه‌ عنعنه‌های مربّعنویسان گذشته یک قسم مربّعهای خود را در شکل قافییبندی یکدرمیان (ابب) ، دودرمیان (ابّه) ، هم‌حدود (ه‌ابّ) طرز قافییبندی دوبیتی (ابوب) ، قافییبندی رباعی (ه‌ابه، وّاو) و غیره. نوشته‌اند. در ادبیات امروزه به شکل بندهای مربّع نوشتن داستان به نظر می‌رسد. چنانچه، داستان «حسن ارابه‌کش*-ا میرزا تورسون‌زاده در اساس بندهای چارمیسرة نوشته شده، در بن­د آن به طریق قافییبندی دو­بیتی (ابوب) ترتیب یافته است.

س. عمراناو.