مینیتور

مینیتور، مینیتیوره (از لات. minium-کین‌آور، رنگ خاص سرخ) ، اثرهای نفیس صنعت تصویری، که حجماً خرد بوده، اصول خاص نگارش دارند؛ اساساً صورتهای برای دستخطها ایجادشده، ان­چونین لوحه‌های علی‌حدة تصویر طبیعت، نگارشات گرفیکی، پارت­ریت و صورتهای خرد با مینا، رنگهای آبی و غ. آفریدشده. صنعت مینیتور و آرایش کتاب از دوره‌های قدیم معلوم بود. در مصر قدیم، یونان، ایران و آسیای می­یانه اثرها را با مینیتور‌ آرا می‌دادند. مینیتور کتابی در ویزنتیه، اوراپه، روس قدیم، ارمنستان، گرجستان، علی‌الخصوص در مملکتهای شرک نزدیک و میانه انکشاف یافت. اوّلین کتابهای مینیاتوردار شرق عصر میانگی و ترجمه‌های عربی رساله‌های یونانی عاید به طبّ، فیزیکه، استرانامیه و غ. بودند. بعدتر «نجوم»، تمثیلهای «کلیله و دمنه»، اثرهای «تاریخ طبری»، «جامع-ات-تواریخ» رشید‌الدّین، «ظفرنامه» شرف‌الدّین علی یزدی و غ. با مینیتور‌ آرا داده شدند. مخصوصاً آفریدن مینیتور در اساس سیوجیت اثرهای منظوم، مانید «شاهنامه» فردوسی، «خمسه» نظامی و امیر خسرو دهلوی، نوایی، «بوستان» و «گلستان» سعدی شیرازی، داستانهای عبدالرحمان جامی، دیوانهای حافظ شیرازی، ‌خواجة ‌کرمانی، عطّار، عارفی و دیگ. خیلی رواج یافت. این اثرها برای مینیتور سیوجیت و متریالهای فراوان داده، در تشکّل و تکامل کامپازیتسیة مینیتور و پیدایش اسلوب و رویه‌های گوناگون مینیاتور‌نگاری رل کلان بازیدند. در جریان انکشاف مینیتور دایرة موضوعات آن دامنه‌دار شده، تصویر صحنههای رمزی، جنگ تن به تن، لحظه‌های شکار، ملاقات عاشقان، مراسمهای قبول، بزم و غ. مورد تصویر قرار گرفت. مهارت منظره‌نگاری و پارتریتکشین مینیاتور‌نگاران افزود، اصول و واسطه‌های افادة مینیتور تکمیل یافت، مشاهده‌های حیاتی در تصویر مقام مویینی پیدا کرد. آفریدن مینیتور کار زحمت‌طلب بود. اوّل در روی کاغذ طرح مینیتور را (با آب) می‌کشیدند. بعد خشکیدن آب از آن را با خط سرخ یا سیاه عیانتر می‌کردند. سپس به پرک آمیختة آهر و سفیدی تخم مالیده، بعد خشکیدن، آن را با بولور یا عقیق سوخته سیقل می‌دادند. در ورق پردازیافته رنگهای اصیل را به کار می‌بردند: اوّل همة جزءهای با یک رنگ افادشونده را کشیده، بعد خشکیدن آن به استفادة رنگ دیگر می‌پرداختند. در تاریخ مینیتور نام بسیار مصوّران برجسته، مانند عبدالحییا جونید سلطانی (عصر 14) ، کمال‌الدّین بهزاد (عصر 15) ، سلطان‌محمّد، محمود موزههیب، عبدالله مصوّر (عصر 16) ، محمّدمراد سمرقندی، رضای عبّاسی (عصر 17) و دیگ. مقام مخصوص دارد. کلانترین مرکزهای مدنی مینیتور‌نگاری شرق نزدیک و میانه بغداد، تبریز، شیراز، س­مرقند، هرات، بخارا، مشهد، جزوین، اصفهان به شمار می‌رفتند. در این شهرها رویه و سبکهای خاص صنعت مینیتور‌نگاری شکل گرفته، با کامیابی و بازیافتهای ایجادیشان همدیگر را غنی‌تر می‌گردانند. با مرور زمان وابسته به این یا آن واقعه‌های تاریخی یک مرکز مدنی ماهیّت خود را از دست داده، دیگری رو به انکشاف می‌نهاد. نمونه‌های نسبتاً قدیمتر مینیتور عصر میانگی اوّل در مملکتهای شرق عرب پیدا شو­ده، باعث تشکّل مکتب مینی­تور بغداد (گل‌گلشوکوفی‌اش عصرهای 12-13) گردید. در عصر 14 مک­تب مینیتور تبریز رو به انکشاف نهاد. دورة اوج صنعت مینیتور اساساً به عصرهای 15-17 راست می‌آید، که در انکشاف آن مکتب مینیاتور هرات و علی‌الخصوص نمایندة برجستة این مکتب بهزاد رل کلان بازیده است. در این دوره یک قطار مکتبها، از جمله مکتب مینیاتور بخارا، مکتب مینیاتور اصفهان، مکتب مینیاتور ماوراءالنهر، مکتب مینیا­تور شیراز، مکتب مینیاتور تیموریان هند با سبک و اصول خاص خود پیدا شدند. آثار نادر و بی‌بهای این مکتبها در موزیی و کیتااخانه‌های لاندان، پریج، نیو-یارک، وینه، تیخران، قاهره، استامبول، اینچنین لنینگراد، مسکو، تاشکینت، دوشنبه، باکو محفوظند. از عصر 18 cap کرده با مینیتور‌ آرا دادن دستخطها تدریجاً از بین رفت و جای آن را پارتریت و مصوّره‌های علی‌حدة به موضوعهای حیاتی بخشیده شده اشغال کرد.

تسویر در ص. 398. 400-401.

م. اشرفی.