خاجوی کرمانی

خاجوی کرمانی-ابولتا کمال‌الدّین محمود ابن ال (1290، کرمان-1354، شیراز) ، شاعر فارس-تاجیک. در تاریخ ادبیات فارس-تاجیک این شاعر بعد خسرو دهلوی دوّمین شخصیست، که عنعنة نظام گنجوی را دوام داده، داستانهای عشقی و اخلاقی سروده است. او صاحب شش مثنویست، که پنجتایش با نام «خمسة خاج و» یاد شده است. مثنوی اوّل خود «همایی و همایون» را (در بهر متقارب) س. 1332 در بغداد به پایان رسانیده است. آن از عشق پرماجرای همایی زمین خاوری-پسر شاه هوشنگ و همایون-دختر فغفور چین روایت می‌کند. مثنوی دوّمش بعد ده سال داستان یکم با نام «گل و نوروز» (در بهر هزج) در پیروی «خسرو و شیرین» نظامی گنجوی تألیف شده است. در آن قصّة عشق پرشور نوروز-پسر شاه فیروز خراسانی و گل-دختر قیسر رم تصویر شده است. مثنوی سوّمش «روزن-ال-انوار» (سال تألیف نامعلوم؛ در بهر سریع) در پیروی «مخزن-ال-اسرار» نظامی گنجوی تألیف شده است. مثنوی چهارمش «کمالنامه» (1343؛ در بهر خفیف) یکی از اوّلین و بهترین تتبّوعهای «بوستان» سعدی شیرازیست؛ مثنوی پنجمش «گهرنامه» (یا «گوهرنامه»، 1344؛ در بهر هزج) و داستان آخرین «سامنامه» (در وزن متقارب) نام دارند. قدیمترین نسخة دستنویس دیوان xاجوی کرمانی س. 1349 کتابت شده است. دیوان او از دو حصّه ‌-«صنایع-ال-کمال» و «بدایع-ال-جمال» عبارت می‌باشد. حصّة ‌یکم کلانتر بوده، قصاید، قیتات، ترکیبات، ترجیعات، غزلیات و دو مثنوی-«همایو همایون» و «گل و نوروز» را در بر گرفته است. در قسم دوّم قصاید مدحی، ترکیبات، «شوقیات» نام دفتر غزلیات و رباعیات او جایی دارند. قسم زیاد دیوان شاعر از قصیده فراهم آمده است. غزلیاتش با نامهای «سفریات» و «حذریات» در هر دو قسم دیوان جمع آمده‌اند. xاج و کرمانی استاد غزه ل اعتراف گردیده است. لطافت و طراوت غزل او به درجه‌ای است، که حافظ شیرازی گفته است:

وستاد سخن سعدیست نزد همه کس، امّا،

دارد غزل حافظ طرز سخن خاج و.

xاجوی کیمانی به غزلیات سنایی، شیخ عطّار، جلال‌الدّین رومی پیروی نموده، تا اندازه‌ای به شیوة سعدی شیرازی نزدیک آمده است. در دیوان xاجوی کرمانی 432 رباعی موجود است، که در توصیف معشوقه، موضوعهای فلسفی، شکایت از زمانه، تنقید زاهدان و غ. سروده شده‌اند.

د .: ادبیات فارس و تاجیک در عصرهای 12-14، ق. 2، د. . 1983. ک. عینی: