فیزیکه

فیزیکه، (از یونانی phusis-طبیعت) ، علمیست در بارة طبیعت، که خاصیتهای عادّی و عمدة عالم مادّی را می‌آموزد. فیزیکه اساساً علم تجربویست، یعنی اساس قانونهای آن را دلیل و برهانهای تجربوی تشکیل می‌دهند. در این قانونها تناسبهای مقداری در شکل فرموله‌های متیمتیکی افاده یافته‌اند. فیزیکه دو ساحة از یک طرف مستقل و از طرف دیگر با یکدیگر سخت علاقه‌مند دارد: فیزیکة تجربوی و فیزیکة نظریه‌وی. در فیزیکة تجربوی تجربهایی گذرانیده می‌شوند، که توسط آنها دلیل و برهانهای نو آشکار می‌گردند و قانونهای معلوم فیزیکی از سنجش می‌گذرند. توصیف قانونهای طبیعت و در اساس آنها شرح دادن حادثه‌های فیزیکی وظیفة فیزیکة نظریه‌وی می‌باشند. از روی ابژکت تدقیق فیزیکه به چند ساحة علی‌حده تقسیم می‌شود: فیزیکة ذره‌های المنتاری، فیزیکة ید را، فیزیکة اتم و مالیکوله‌ها، فیزیکة گاز و مایعات، فیزیکة جسم سخت و فیزیکة پلزمه. از روی شکلهای حرکت متیریه فیزیکه را به ساحه‌های مکانیکة نقطة متریالی و جسمهای سخت، مکانیکة محیط یک‌لخت، ترمودینامیکه و مکانیکة ستتیستیکی، الکترودینمیکه (از آن جمهه آپتیکه) نظریة جاذبه، مکانیکة کونتی و نظریة کونتی میدان تقسیم می‌کنند. تشکّل علمهای فیزیکی به عصر 17 راست می‌آید، که آن از مکانیکة تجربوی گلیلیی ابتدا گرفته، با تدقیقات نیوتان انجام می‌یابد. مکانیکة کلاسیکی نیوتان اوّلین نظریة فیزیکی عمیق و جدّی بود، که در دوام قریب 200 سال منبعده به تصوّرات آنوقتة دایر به وقت و فضا داشتة انسان موافقت می‌کرد. نیمة دوّم عصر 17 و ابتدای انکشاف پراوج آپتیکه راست می‌آید. حادثه‌های دیفرکسیه و دیسلیرسیة روشنایی تحقیق شدند. کشف دو نوع زرید الکتری و قانون تأثیر متقابل آنها از اوّلین کامیابیهای الکترودینمیکه بودند. قوّة تأثیر متقابل جریانهای الکتریکی (ا. امپیر) ، حادثة اندوکسیة الکترومگنیتی، تأثیر شیمیایی جریان (م. فردیی) از قبیل کشفیات همین دوره‌اند.

در عصر 18 بنیاد دینامیکة جسم سخت (ل. اییلیر) ، مکانیکة مایعات و گازها (د. بیرنولّ، ج. لگرپج) گذاشته شد. در نتیجة حادثه‌های گرمی را تدقیق کردنل س. کرنا، یو. مییر، ج. جاول، گ. گیلمگالتس، ر. کلوزیوس دو قانون ترمودینامیکه و (موافقن) دو فونکسیل یکقیمتة حالت سیستمه (انرژیة داخلی و اینتراپیه) کشف شدند. آموزش منبعدة قانونهای گاز به ب. کلپییران و د. ا. مندلیف امکان داد، که م و، عادلة حالت گاز ایده‌آلی را حاصل نمایند. کامیابیهای این ساحه به ترمودینامیکه و نظریة مالیکولی-کینیتیکی پراسیسّهای گرمی زمینة استوار گذاشتند و ضمن جستجوی مضمون ستتیستیکی اساس دوّم ترمودینامیکه قانونهای آتتیستیکه کشف شدند. اسلوب ستتیستی بالسمن و مکسویلّ منبعد از طرف ج. گیبّس انکشاف داده شد. نتیجة تجربه‌های تا نیمة دوّمن عصر 19 در ساحة الکتر انجامیافته به ج. مکسویلّ امکان داد، که نظریة کلاسیکی موجهای الکترومگنیتی را به اتمام رساند. و در «رساله راجعت به الکتریک و مگنیتیزم» (1873) معادلهای را حاصل نمود، که آنها رابطة میدانهای الکتریکی و مگنیتی را افاده می‌کنند. این معادله‌ها اساس الکترودینمیکة کلاسیکیند. کشف موجهای الکترومگنیتی (گیرتس، 1886) و اختراع رادیو (ا. س. پاپاو، 1895) نظریة مکسویلّ را تصدیق کردند. نتیجة منفی تجربة میکیل، سان، کشف رادیواکتیویت (ا. بیکّیریل، 1896) و الکترون (ج. تامسان، 1897) ، مسئله‌های «فلاکت اولتره‌بنفش»، فاتاافّیکت، نااستواری اتم، به حرارت وابسته بودن گرمغونجایش جسمها از همین قبیل بودند. ناقصی فیزیکة کلاسیکی در شرح حادثة فاتاافّیکت آن بود، که به بسامد روشنایی افتنده وابسته بودن سرعت الکترونهای از متال کندشده را شرح داده نمی‌توانست. الکترودینمیکد کلاسیکی نشان می‌دهد، که در نتیجة حرکت باشتاب الکترونها اتم بی‌فاصله نور می‌‌افکند. بعدتر معلوم گردید، که این باعث نااستواری اتم می‌گردد، ولی تجربه این را تصدیق نکرد. آخر عصر 19 عالمان کوشیدند دلیلهای تجربوی الکترودینمیکه، آپتیکة محیطهای آرام و متحرّک را در اساس نظریة ایفیر (تجربه‌های اییر، 1870، غاولند، 1876، رینتگین، 1888) فهمند، ولی این فقط بعد به وجود آمدن نظریة نسبیت امکان‌پذیر گردید، که موافق ای تسوورات عاید به وقت و فضا داشتة انسان مکمّلتر شد. در فیزیکة ستتیستیکی کلاسیکی عاید به تقسیمات انرژیه تیاریمه‌ای هست، که موافق آن به هر یک درجة آزاد سیستمه انرژیة 1/2 کت (ن-ثابتة بالسمن، گ-حرارت مطلق) موافق می‌آید. تطبیق آن به مسئلة نورافکنی جسم مطلق سیاه نتیجة به تجربه یک‌خِله را نداد. این مسئله را م. پلنک (1900) حل کرد. فرضیة پلنک این بود، که اتمها بر خلاف ایلاکترادینمیکة کلاسیکی ایویرگیة الکترومگنیتی را نه متّصلاً، بلکه منفصلن (به طور دیاکریتی) ، یعنی در شکل کونتقا خارج می‌کنند و انرژیة کونتهای خارجشده یا به بسامد (v)-اشان متناسب است:  =hv. این جا h-6، 624• 10-27 ایرگ سان ثابتة پلنک می‌باشد.

همین طریق، معلوم شد، که فیزیکة کلاسیکی در حلّ بسیار مسئله‌های اساسی عاجز است. این وادار نمود، که تصوّرات اساسی فیزیکة عصر 19 حتماً از نو معاینه شود. ضمن جستجوی حلّ این مسئله‌ها، که به ابتدای عصر 20 و انکشاف باسرعت فیزیکه راست می‌آید، اساس فیزیکة معاصر-نظریة نسبیت و مکانیکة کونتی به وجود آمد.

مسعلة اساسی فیزیکه در همة دوره‌ها تدقیق متیریل بود و می‌ماند. حدودهای فزایی و زمانی، که خاصیتهای متیریه در آنها آشکار می‌گردند، در میک را-و مکراالم تدریجاً وسیع می‌شوند. از این رو کامیابیهای فیزیکة ذره‌های المنتاری و کسمولوژی، که به مرتّب ساختن نظریة یگانة تأثیرهای متقابل وابسته‌اند، این مسئله را روشنتر می‌سازند. در این کار پرنسیبهای عمومی نظریة کونتی میدان و سیمّیتریة طبیعت به اساس گرفته می‌شوند. مثلاً، اگر قانون آشکارشده به پرنسیب انورینتناکی ریلیتیویستی اطاعت نکند، پس آن قانون یا حادثة طبیعت را فقط تقریبی افاده می‌کند و یا کاملاً نادرست است.

سالی  1918 ه. نیاتیر برای تبدلات متّصل مقرّر نمود، که هر یک قانون بقا نتیجة یگان سیمّیتریة فضا و وقت می‌باشد. بعد سالهای 50 عصر 20 عدد ذره‌های المنتاری آشکارشده خیلی افزود (حالا آنها بیشتر از 200-تاند) و با مقصد به نظام درآوردن عایله‌های گوناگون آنها ضرورت داخل نمودن عددهای کونتی نو و سیمّیتریه‌های به تبدلات منفصل موافق به میان آمد. پیشگویهای نظری به این سیمّیتریه‌ها در تجربه ثابت گردیده‌اند. الحال فیزیکة برنامة ایینشتیین، را در باب ضمن یک نظریة تام فیزیکی متّحد و معنیداد کردن میدانهای معلوم فیزیکی از موقع نو تطبیق نموده، کامیابیهای بزرگی به دست آوردند.

پیدایش فیزیکة فشارهای پست و بلند، فیزیکة انرژیه‌های عظیم، فیزیکة پلزمه، رادیوفیزیکة کونتی، ترمودینامیکة پراتسیسّهای برنگردنده، خرامادینمیکة کونتی و غیره افادة سیرساحگی فیزیکة معاصر است. حلّ مسئله‌های این ساحه‌ها رابطة علمهای طبیعتشناسی را مستحکمتر نموده، وظیفه‌های نو به میان می‌آرد. محض به تقاضای نظریة کونتی میدان حساب تینزاری، گیامیتریة ریمنی، نظریة گروهها، تاپالوژی الگیبروی برین ساحه‌های متیمتیکة معاصر تطبیق و مضمون نو یافتند. از طرف دیگر، ضمن اصولهای فیزیکی تدقیق پدیده‌های گوناگون زمینی و آسمانی استرافیزیکه، شیمی، متیمتیکة فیزیکی، بیوفیزیکه، ژئوفیزیکه، کسمولوژی ریلیتیویستی و غیره تشکیل یافتند. همین طریق، فیزیکة معاصر حدود تطبیق خود را خیلی وسیع کرده است و در انقلاب علمی و تکنیکی امروزه سهم، کلان دارد.

مرکزهای تدقیقات فیزیکی در تاجیکستان انستیتوت فیزیکه و تکنیکة به نام س. و. امراو آکادمی فنهای رسّ تاجیکستان، انستیتوت استرافیزیکه، فکولتیتهای فیزیکة دانشکده‌های عالی ریسپوبلیکه می‌باشند، که راجع به فیزیکة جسمهای سخت، فیزیکة مالیکوله و فیزیکة یدرایی، فیزیکة میتیار و کامیته‌ها کامیابیهای نظررس به دست آورده‌اند.

دبیات: دارفمن یه. گ. ، وسیمیرنیه استاریه فیزیک س دریونییشیخ پریمیان دا کانسه 18 ویکه، مسکو، 1974: مرکاو م. ا. ، آ پریرادی متیری، مسکو، 1976؛ کپیسه پ. ل. ، ایکسپیریمینت، تیاریه، پرکتیکه، مسکو، 1984؛ گینزبورگ و. ل. . آ فیزیکی ا استرافییکی، 3 ازدتیلستوا. مسکو، 1985.

ه. ادهماو، پ. رجب‌اف.