باربد

باربد (تقریباً 585-89، نسا (نوسه‌ای) ، مرو-628-38، تیسفون، مرو) ، سراینده، نوازنده، موسیقیدان ایرانی، اساس‌گذار مجموع سلسلوی موسیقی استادانة ایرا­نی و شرق. با نامهای باربد مروزی، باربد رامشگر، پهلپت، فحلبد، فحلبز (pahlapat، fahlbad، fahlbaz) هم یاد می‌شود. معنای کلمة «باربد» در زبان پهلوی (فارسی میانه) «به مرتبة بزرگ یا به بار بزرگ رسیدن» است. سرور رامشگران دربار شاهنشاش ساسانی خسرو پرویز (حکمرانی 592-628). اساسهای عملی و نظری شعر و موسیتسی را از پدرش، که موسیتسیدان و فرهنگی شناختة زمانش بود، آموخته است. فعالیّت آموزیشی و هنرندوزی‌اش اساساً در مرو (مرویجهان) ، که از بزرگترین مرکزهای فرهنگی زمان ساسانی­یان بود، جریان گرفته است. موافق اخبار منابع خطّی عربیزبان، فارسی تاجیکی، ارمنی (ال-جاحظ، 775-818؛ ابن خردادبیه، فوت 912؛ مسعودی، فوت 957؛ ابن موقفّع، 721-757؛ ابوالفرج اصفهانی، 897-967 و دیگر) خانوادة باربد تقریباً سالهای 588-90 به این شهر کوچیده است. باربد از آوان جوانی از دانندگان شیع­ر و موسیقی آوازخوانی، سازنوازی و اساسهای نظری موسیقی را آموخته، در اساس «گاتها»، «یشت»، «یسنا» ترانه‌های گوناگون‌موضوع موسمی و مراسمی ایجاد می‌نما­ید. در شکل و انواع شعری و موسیقی «ترنک» (tranak-ترانه) ، «چکمک» (chikamak-چکامه‌) ، «سروت» (srut-سرود) ، «پتواجه» (patwajak) و غیره اثرها می‌آفرد و چون سراینده، نوازنده و شاعر بااستعداد به کمال می‌رسد. اثر سلسلوی موسیقی ب. «خسروانی» («سروت خسروانیک» xusrawanik، «خسروانی bor» «سرود خسروانی») ، که در منابع ادبی و تاریخی و موسیقی با نامهای «دستان خسروانی»، «راه خوس­روانی» و در عربی با عنوان «طریقت و-ل-ملوکیه» مشهور است، بنا بر توضیح و توصیف موسیقیدانان از اوّلین مجموع محتشم استادانة سازی و آوازی در تاریخ تمدّن موسیقی مردم ایرانی و عموماً شرق می‌باشد. این اثر مجموع ستایشی خماسی و تع­ریخی بوده، به شاهنشاه ساسانی خسرو پرویز (590-628) بخشیده شده است. باربد اینچنین سلسلة دیگر موسیقی را با نام «سریشنیک» srayishnik ساخته است، که در سرودهای آن طبیعت، سرشت و تقدیر انسان، کارنمایی پهلوانان و غیره ستایش گردیده‌اند. در منابع خطّی («کتاب و-ت-تاج» ال-جاحظ) این سلسله با نام «سرود هونوک» sarwad hunawak (سرودهای خوش‌آهنگ، زمزمة ساخت و ترکیباً ستایشی) بیشتر یاد شده، در تشکّل مجموع موسیقی توصیفی آینده نقش مؤثر داشته است. باربد در دربار شاهنشاهان ساسانی به مرتبة «سرور»، «شاه رامشگران» می‌رسد.

فعالیّت ایجادی باربد در دربار در همکاری با موسیقیدانان، هنرورانی چون نکیسا، سرکب، بامشاد، رامتین، آزادوار جنگی، گیسوی نواگر رنگین و پربار گذشته، مجموع زیاد سرود و آهنگهای مراسمی و موسمی ایجاد می‌نماید. در ادبیات علمی موسیقی فارسی تاجیکی و عربیزبان (فارابی، کاتبی خوارزمی، ابن زیله، نصیر‌الدّین طوسی و دیگران) نمونة برجستة تصنیفات استادانة موسیقی را در مثال مجموعة سلسلة باربد «طریقت و-ل-قدیمیه»، «طریقت و-ل-فحلیزیه»، «فارسیات»، «فارسیوانسورود» نتیجه‌گیری کرده‌اند.

اید به زندگی و ایجادیات باربد در منابع خطّی تا اسلامی، دورة اسلامی عصرهای میانه توصیفات زیاد ذکر یافته، از شهرت و مهارت ایجادی و اجرائیه‌ش بسیار سخن می‌رود. او را مؤلف 30 لحن، 365 آهنگ و ترانه، 7 دستان «خسروانی»، بنیادگذار سبک «مرویسریشنیخ» (مرویخانی) ، مؤسس و تنظیمگر «تقویم موسیقی» در تمدّن موسیقی مردم شرق میانه و نزدیک، تدوینگر اوّلین مکتب، رونیی استادانة اجرایی و غیره دانسته‌اند. اختراعات موسیقی باربد واقعاً در شکل‌گیری بسیار جنر و انواع نه فقط موسیقی مردم ایرانی، بلکه دیگر خلقهای شرق زمینة اساسی گذاشت. خصوصاً 30 لحن باربد از اختراعات نادر سازی و آوازی محسوب یافته، منبعد اساس شعبه، گوشه، شاخه‌های سازی و آوازی مقامها (12 مقام، 12 پرده، «هفتدستگاه»، «شش‌مقام») گردیده‌اند. در مأخذهای خطّی تاریخی و ادبی (فرهنگهای فارسی تاجیکی، داستان «خسرو و شیرین» نظامی گنجوی و غیره) نام و عدد سی لحن باربد به طور گوناگون آمده و نامهای اساسی آن طبق منابع خطّی موسیقی و منظومة ملک‌الشّعرا بهار چنین است: «آرایش خورشید»، «آیین جمشید»، «اورنگی»، «باغ شیرین»، «تخت طاقدیس»، «حقّة کاووس»، «راه و روح»، «فرّخ‌روز»، «رامش جان»، «سبز در سبز»، «سروستان»، «سرو سهی»، «شادروان مروارید»، «شبدیز»، «قفل رومی»، «گنج بادآورد»، «گنج سوخته»، «کین ایرج»، «کین سیاوش»، «ماه بر کوهان»، «مشک‌دانه»، «مروای نیک»، «مشک‌مالی»، «مهرگانی»، «ناقوس»، «نوبهاری»، «نوشینلبان»، «نیمروز»، «نخچیرگان»، «گنج گاو». سی لحن و دیگر تصنیفات باربد واقعات تع­ریخی، فرهنگی، جشن و مراسمها، کارنامه و جهانکُشایها، سرگذشت رادمردان تاریخ باستان مردو­م ایرانی را بیان نموده‌اند. باربد به صفت استاد فرهنگستان (ramishsray) هنر ساسانیان در طبقه‌بندی دسته، گروههای هنری، کارگزاری گروهها (موسیقی درباری، موسیقی حربی، موسیقی مراسمی، موسیقی رزمی، موسیقی بزمی و غیره) خدمت شایسته نموده، ب­رای هر گروه هنری تصنیفات موسیقی ساخته است. هر دستة ترتیبدادة باربد خود راهبری داشت، که آن را «خرّمباش» (xwarambach) و یا «خونیاکیه» (huniyakih) ، «خونیاکر» (huniyakar-راهبر موسیقی) می‌گفتند. سرپرستی همة دسته‌های سازی و آوازی را باربد به عهده داشت و این رتبه را «گسنگفت« (qasanqoft) ، گسنرییشنیه» (qasansrayishnih، یعنی سرور و رهنمای سرودگویان، نوازندگان) می‌نامیدند. باربد در وسعت هنری دسته‌های کسبی اجرایی بیرونزدرباری زمان ساسانیان با نام «گسنیک» qasanik (سرودگویان) ، «گسنگفت» (qasanqoft) ، گوسن» (qavasan) ، گوسنسرایشن (qavasansrayishan-مطربان، استادان سراینده، مصنّف) ، «رویوستدن» (raviystadan-گویندگان داستانهای تاریخی و خماسی) ، «نیوکوستدن» (nivaqystadan-سازنوازان، آهنگسازان، سراینده – نوازمده) و دیگر طبقو و گروههای موسیقی نیز سهم خاص ایجادی و اجرایی داشته است. نظام موسیقی مرتّبنمودة باربد در رشد پایه‌های کسبیّت موسیقی، موقع اجتماعی و مسئولیت اهل موسیقی در جامعه نقش مهم بازیده است. باربد اینچنین در طبق­بندی آوازهای اجرایی، یعنی زنانه (زننیک-zananik) و مردانه (مردیکوچ-mardikawach) اثرهای سازی و آوازی تصنیف کرده است. مثلاً، برای زنان آوازهای با نام «تهنیس» (tahnis) اثرها آفریده است. آبرز، شخصیت و میراث موسیقی بم در آثار خطّی فارسی و ار­بیزبان زیاد به قلم آمده (داستانهای فردوسی، نظامی، امیر خسرو، غزل و قصاید کلاسیکان فارس-تاجیک و عرب) ، رساله‌های نظریه‌وی، تألیفات قاموسی (فارابی، کاتبی خوارزمی، ابن زیله، نصیر‌الدّین طوسی، قیس راضی و دیگران) به نقش او در پایه‌گذاری موسیقی کلاسیکی مردم شرق بهای بلند داده‌اند. همچنین در دانشنامها و تحقیقات نظریه‌وی زمان شوروی ، پجوهیشگران اروپا دایر به سهم باربد در بنیادی مجموع سلسلوی موسیقی، خاصه صنعت مقامخانی نتیجه‌گیریهای جالب روی کار آمده‌اند، که این خلاصه‌ها بر پایة اخبار معتمد خطّی زمان ساسانیان و بعدی توضیح شده‌اند. برابر در صنعت موسیقی استادانه (مقامها) تأثیر داشتن آثار باربد، اینچنین یکی از سبکها، شکلهای اجرای و ایجادی خیلی قدیمی موسیقی، که در عنعنات ایجادیات بدیعی تاجیکان نقش مؤثر دارد و آن با نام «مروی» (موریگی) ، «مرویچه»، «مرویخانی» معروف است، با شخصیت این استاد موسیقی ارتباط دارد. این سبک ایجادی و اجرایی تا امروز در عنعنات موسیقی تاجیکان برجاست. شخصیت و آثار باربد چون خارقة بزرگ هون­ری مورد بررسی اهل تحقیق، خونر و ادب هر دو-ر و زمان بوده است. سال 1985 در شهر دوشنبه 1400-سالگی زادروز باربد جشن شریفته شد. به خاطر ابدیگردانی شخصیت باربد در جمهوری کاخ و خیابانها به نام باربد نامگذاری و دایر به دستاوردهای موسیقی جایزة به نام باربد تأسیس داده شده است.

دبیات .: ویزگا ت. موزыکلنыی انسترومینتы سریدنیی ازی. مسکو، 1980؛ ویناگرداف و. کلسّیچیسکی تردیتسی ارنسکایی موزыک. مسکو، 1982؛ عبدالله‌ آریاپور. باربد رامشگر. دوشنبه، 1989؛ باربد، ایپا­خه ا تردیتسی کولتورы. دوشنبه، 1989؛ باربدنامه. دوشنبه، 1989؛ رجب‌اف ا. سرنوشت خنیاگر. دوشنبه، 1989؛ همان. باربد و زمان او. دوشنبه، 2004؛ همان. تردیتسی کلسّیچیسکایی موزыکلنایی کولتورы ایپاخ سسنیداف. دوشنبه، 2005؛ باربد: ایپاخه، تردیتسی ا ناوتارستوا. دوشنبه، 2010.                                                                                                                          

ه. رجب‌اف.