باج

باج باج، باز (از فارسی قدیم باجی و اوستایی بج – تقسیم کردن، قسمت کردن) ، نوعی پرداخت پولی، که از مالهای وارداتی در باج‌خانه‌های بندری و سرحددی دولت ستانیده می‌شد. همچنین باج مال و پول نقدی بود، که حاکمان محلی و امیران به شاه می‌پرداختند. در کشورهای عصر میانگی شرق باج بعضاً به جایی جیزیه و زکات نیز استفاده شده، کاربرد دقیقی نداشت. در زمان اشکانیای از مالهای ابریشمی وارداتی چین، مالهای هند و رم باج سیتا­نیده می‌شد. باج در دورة ساسانیان از هنرمندان، دهقانان و تاجران ستانده می‌شد، که مسئول آن را استرایوشانسالار می‌گفتند. ساسانیان برای جمع‌آوری باجو و خراج دیوان را تأسیس دادند، که بعداً عربها آن را کاربست کردند. در زمان خلافت عمر (634-44) پرداخت باج در کشورهای ضبطشده جاری گردید. به س­بب وجود اداشتن دستور یا مقرّراتی در زمان خلافت امویان تقریباً از همه مالها باج می‌ستاندند و جمع‌آوری آن را یکی از یاوران امیران به عهده داشت. در زمان سامانیان بیشتر در گذرگاههای آمودریا از هر شتر دو درهم، از اسپوار یک درهم و از خروار نیم درم باج ستانده می‌شد. همچنین حاکمان سیستان، خوارزم، بوست و غزنین در دوره‌ای، که به نام امیران سامانی خطبه نمی‌خواندند، به دولت سامانیان باج می‌سوپوردند. در دورة عبّاسیان معیار باج وابسته به ارزش و صفت مال در سرحددات گمرکی گرفته می‌شد. در حدود خلافت از تاجران مسلمان 2، 5%، تاجران محلی 5% و غیریمسلمانان 10 درصد ارزش محصولات باج ستانده می‌شد. از مالهای وارداتی در بندرهای تجارتی نیز باج می‌ستانده‌اند. به قول ابدورّزّاق سمرقندی، در بندرهای تجارتی هند به غیر از طلا و نقره از دیگر مالهای وارداتی به مقدار 10 درصد ارزش مال واردشده باج سی­تانده می‌شد. سلجوقیان از حاکمان زیرتابی خود به واسطة عمید یا عامل باج می‌ستاندند. هولاگ و، به قول رشیددّین هنگام از دریای جیهون گذشتنش رسم در گذرگاهها از کشتیها باج گرفتن را منع کرد.

باج در ماوراءالنهر از زمان تیموریان تا تشکیلیا­بی دولت منغیتیان موافق شریعت 2، 5 درصد ارزش مال را تشکیل می‌داد. در عصرهای 16-19 در آسی­یای مرکزی زیاده از 60 نامگوی باج موجود بود: چرای چار­وا، بنک، بیگاری، دلّالانه، ده‌یک، دودانه، درغانه، زریلشکر، زکات، زکات تول، زکات تجارت، کلانتر، کوسن، کبودبری، کاتبانه، میسپولی، مهر، میرابانه، مزارع، موقاتعه، محرری، میرابانه، محصلین، مشرفانه، نوخانپولی، نامبردار قشون، نکاحانه، آبپولی، آقسقال بازار، پیشکش، راضیانه، سرشمار، سریکسی سندپولی، سفیدبری، تگجای بازار، طلاق‌خط، تمغه، تنخواه، تارتوق، تخمیپولی، علوفه، عشر، اسکونتپولی، فرسخپولی، قوش‌پولی، حق ترازو، جیزیه، راهپولی، آسیابپولی، و غیره. قوشبیگی یا یکی از نزدیکان امیر مسئول جمع‌آوری باج بودند. معیار باج بعد از مویین شدن اندازة حاصل وابسته به نرخ بازار مقرّر کرده می‌شد. هنگام گذراندن چاروا از راه مرکزی بخارا از اسپ 20 تنگه، از گاو 10 تنگه و از هیوان خرد 5 تنگه باج می‌ستاندند. همچنین هنگام گذراندن چاروا از پول سنگین، پول پومبچی و از حدود یک بیکی به حدود دیگر بیکی باج ستانیده می‌­شد. از مردم غیریمسلمان امارت بخارا، یهودیان، روسها و عربها باج می‌ستاندند. موافق شرط­نامة زیربولاق (23 ژوئن 1868) تاجران روس در حدود امارت بخارا از پرداخت باج آزاد شدند. در حدود سیبری تاجران بخارایی تا آخر عصر 16 از پرداخت باج آزاد بودند. از سال 1842 ترتیبات مذکور بیکار گردی­ده، دهقانان بخارایی 8 روبل باج آبراک و تاجران 10 روبل باج دود پرداخت می‌کردند.

دبیات: حقیماو ن. ، عزیزقولاوه گ. س. تاریخ دولت و حقوق خلق تاجیک. جلد 2. دوشنبه، 2003؛

س. هوسیناو.