سر «آثار-ال-باقیه»

«آثار-ال-باقیه» اوّللین اثر کلان‌حجم اب و ریهان بیرونی، که سال 1000 به زبان عربی نوشته شده است. «آثار-ال-بلاد و اخبار-ال-عباد.» به امیر گرگان شمسولمالی قابوس با عنوان «ال-آثار-ال-باقیه و اَنه-ل-قرون-ال خالیه» تألیف یافته، با نام «آثار-ال-باقیه» معمول است.

موندریجپ «آثار-ال-بلاد و اخبار-ال-عباد» را (مسئله‌های بحث عالمان مشرقزمین عاید به پیدایش عالم، حیات، نظر پراختلاف خلقهای گوناگون نسبت به واقعه‌های بزرگ تاریخی، واقعات عادّی و غیرنادّی طبیعی، سبب و طرزهای پیدایش آیین و کیشها، مایة پیدایش و شکل گرفتن تقویم هندوان، روم و یهودیان، تاچیک و فارس و عرب تشکیل داده‌اند. در کتاب عاید به سابییان، هرّانیان، کیلدانیان، پیشدادیان، ساسانیان و گذشته از این در بارة اسکندر مقدونی، مانی، زردشت، ابن مقنّع و غیره معلومات پرقیمتی آورده شده است.

مولّیف از سرچشمه‌ها، اثرهای علمی و تدقیقاتی، حجّتهای یادداشتی، نقل و ریوایه‌‌های فلکلوری وسیع استفاده برده است. «آثار-ال-بلاد و اخبار-ال-عباد» ماهیّت ترجمة حالی نیز دارد. این اثر برای آموختن اندیشه‌های گوزشتگان و مویین کر­دن حصّة ‌به تکامل افکار علمی، فلسفی بهر انسانیت گذشتة ایرانیان، هندوها، یهودیان، عرب و رومیان و غیره یکی از منبعهای گرانبهایست. سالهای 1876-78 شرق‌شناس نیمیس ادوارد زخه و بار اوّل در لییپتسیگ «آثار-ال-بلاد و اخبار-ال-عباد.» را به طبع رسانید، سال 1879 به زبان انگلیسی ترجمه گردید.

سال 1923 با تکمیل و تصحیح متن عربی «آثار-ال-بلاد و اخبار-ال-عباد.» (چاپ ادوارد زخه و) دوباره نشر شد. مترجم، دانشمند معروف ایرانی اکبر داناسرشت سال 1943 اثر را به فارسی گردانیده، به طبع رسانید. سال 1952 شرق‌شناسان نی­میس کرل گیربیرگ و ااگنّ فیوکّلبر بار دیگر متن عربی اثر­ را چاپ کناندند. سال 1957 «آثار-ال-بلاد و اخبار-ال-عباد» را م. سلی به روسی و ا. رسولاو آن را به ازبیکی ترجیمه کرده، سال 1968 این-تیشار داد. ترجمة م. سلی نسبتاً پرّه بوده، حالا نسخة کاملترین به شمار می‌رود.

دبیات: ابوریخن بیرون (ازبانّыی پرایزویدینیه) «پمیتنیک مینووشیخ پاکالینیی»، تش­کینت، 1957؛ رازینفیلد ب. ا. ، را­جه نسکن م. مسکو، ساکالاوسکیه 3. ک. ، ابور-ریخن ال-بروی، مسکو، 1973؛

گ ا ف و ر آ و ب. گ. ، تدجیک. دریونییشیه، دریونیّه ا سریدنیویکاویه استاری. مسکو، 1972.