بوبکر عبدالله ابن عثمان

بوبکر عبدالله ابن عثمان ابن آمیر ابن امر و ابن کعب ابن سعد ابن ته‌ام ابن مورّه (تقریباً سال 572/73، مکّه-23 8. 634، مدینه) ، نخستین خلیفه از خلفای راشدین، تاجر ثروتمند و بانفوذ مکّه، دوست و از اخل صحابة پیامبر (س). پدرش ابوقهافه عثمان (وفات 645) و مادرش امّولخیر سلمی بنت صحر، بنت امر و، بنت کعب. بعضی نام ابوبکر را در دورة جاخیلیت ابدولکعبه و گروهی هم نام او را عتیق گفته-اند. امّا بیشتر روایات“عتیق ”-را لقب ابوبکر خوانده‌اند، که گویی پیامبر او را به سبب زیبایی رویش «عتیق» لقب نهاده است.

لقب دیگر ابوبکر «صدّیق» بوده است. در بارة زندگانی و احوال ابوبکر پیش از اسلام اتّیلّای کافی و مطمئن تا به ما نرسیده است. امّا شک نیست، که او از بزرگان و خردمندان کبیلة قُریش بوده است. “تیبق اخبار ابوبکر از آوان جوانی به بازرگانی شغل ورزیده، برای انتشار اسلام به پیامبر کمکهای مالی نیز کرده است. گروهی بر این عقیده‌اند، که ابوبکر از جوانی با پیامبر (س) روابط دوستانه داشته، باری همراه او به سفر شام رفته بوده است. امّا این روایت را عدّه‌ای از مستشرقین رد نموده‌اند.

موسلّمن ابوبکر یکی از نه-خوستین کسانی است، که دعوت پیامبر را پذیرفته است. به گفتة برخی از محقّقان، پس از این که ابوبکر مسلمان شد، اسلام از خانة پیامبر بیرون آمد و به سبب جایگاه والایی، که ابوبکر در میان قبیلة قُریش داشت، چند تن از قُریشیان نیز به اسلام گرویدند. ابوبکر نیز به خاطر حمایت و تبلیغ اسلام از جانب مشرکان مورد آزار و شکنجه قرار گرفت و ناگزیر مکّه را ترک گفت. برجسته‌ترین واقعة زندگی ابوبکر همراه پیامبر (س) به مدینه هجرت کردن است، که شب پنج‌شنبه‌ اوّل ربیعول-اوّل سال اوّل هجری (13 سپتامبر 622) از منزل ابوبکر آغاز گردیده بود. دوستی ابوبکر با پیامبر (س) در پایة خویش و تباری استوار گردید؛ وه‌ای دوخ-تر خود-آییشه را به پیامبر (س) به زنی داد.

به گفتة بعضی تاریخ‌نگاران اسلام ابوبکر در مدینه یک روز در میان با پیامبر (س) دیدار می‌کرد و بنا به روایتها او در همة غزوات (غزوات بدر، اهود، هومراع-ال-اسد، بنی-ان-نظیر، خندک، بنی قریزه، بنی لهیان، هدیبیه، هیبر، فتح مکّه، هنین، طایف، تبوک، نجد و غیره) در پهلوی پیامبر (س) بود. بنا به اخبار تاریخ‌نویسان ابوبکر در غزوة بدر فرماندیخ و مأمور نگهبان خیمة پیامبر (س) بود. یکی از مأموریّتهای مهم ابوبکر امارت حج در سال نهم خیجرت و ابلاغ سورة «براعت» است. گویا پیامبر (س) پس از غزوة تبوک ابوبکر را به عنوان امیرولخاج روانة مکّه کرد و چون وه‌ای از مدی­نه بیرون رفت، به پیامبر (س) سورة «براعت» نازل شد و رسول خدا علی‌ ابن ابیتالیب را برای ابلاغ آن به مکّه فرستاد.

اخیرین مأموریّت ابوبکر و اهساب دیگر شرکت در سپاه اسامه به کسد موعتة شام است. تیبک اخبار پیامبر (س) چند روز قبل از وفاتش فرمان داد، که برای غزا به رم آماده شوند. او اسامه را به نزد خود خواند و فرمایدیهی سپاه را به او سپرد. امّا حرکت سپاه به رغم تأکید پیامبر (س) و به سبب اختلاف نظر صحابه صورت نگرفت. موافق اتّیلای تاریخ‌نگاران هنگام شدّت بیماری پیام­بر (س) ابوبکر در مسجد به جای رسو­ل خدا به نماز ایستاد.

نماز ابوبکر در روزهای بیماری پیامبر (س) ب­رای برجسته‌تر کردن جایگاه ابوبکر در تاریخ اسلام و جایگوزینی خلافت نقش مؤثری داشته است. موافق روایتی ابوبکر هنگام مرگ پیامبر (س) در کنار او بوده، در مسجد وفات پیامبر را با خواندن آیاتی از قرآن تعیید نمود و سپس برای بعیت عمومی بر منبر نشست. گروه مهاجران با سروری عمر خلافت ابوبکر را قبول داشتند، امّا انصاریان (نگرید انصار) با سروری بنی سعد نپذیرفتند.

بوبکر در پاسخ به بنی سعد گفت، که اگر بیعت نکنند، در آن صورت بر نفع عمر یا ابووبید دست از خلافت می‌کشد. بنی سعد و انصاریان از این که رکیبان آنان برتری خواهند گرفت، با خلاف­ت ابوبکر بیعت کردند. همین طور، در تاریخ 9 ژوئن 632 ابوبکر خلیفه-جا‌نشین پیامبر (س) اعلان شد. مهمترین مأموریت و اقدامات ابوبکر در سالهای اوّل حکومتش سرکوبی دشمنان اسلام در نیم‌جزیرة عربستان بود. قبیله‌های عرب، ک­مین که از وفات پیامبر (س) آگاهی یافتند، شورش برداشتند و خطر بزرگی جامعة مسلمانان را ته-دید می‌کرد، که دولت نو تأسیسیافتة اسلامی در حال فروپاشیست. ابوبکر قبیله‌ها و طایفه‌های بسیار عرب را، که از اطاعت به اسلام cap پیچیده بودند، در مدّت کوتاه (دو-سه ماه) به زیر اطاعت خود درآورد، همچنین آشوبهای پیامبران دوروگین را، که در ناحیه‌های دوردست ار­بستان به وکوع پیوستند، فرو نشاند.

نهزتی، که مسلمانان به آن ردده (بازگشتن از دین) نام گذاشتند، بدین ترتیب رنگ و بوی دینی بر خود گرفت و هیچ کس به فکر بازگشت به بت‌پرستی نیفتاد. ولی در عمل، نهضت ردده جنبة سیاسی داشت. عربها بر بیشتر نقاط عربستان به رسالت پیامبر اس­لام گردن نهاده بودند، ولی دیگر نمی‌خواستند، که زیر اطاعت مدینه باشند و به خلیفه زکات بپردازند. ابوبکر پس از فرو نشاندن آشوبهای داخلی آهنگ تصرّف عراق و شام نمود (نگرید نیز خیلا­فت). پس از رحلت پیامبر (س) و شهادت بسیاری از صحابه موسلما­نان برای جمع‌آوری قرآن ک­ریم بیش از پیش ضرورت احساس کر­دند. تاریخ‌نگاران و علمای دین نکش ابوبکر را در گردآوری قرآن بسیار مهم و ارزنده دانسته‌اند. وه‌ای با پیشنهاد عمر زید را ب­رای جمع‌آوری قرآن مسئول ن­مود و او برخی از سوره‌ها و آیتها را، که در پوست درخت خرما و سنگهای سفید نوشته و مقداری حفظ شده بودند، جمع نمود. ابوبکر مدّت کوتاه حکومت کرد و بیشتر وقت او در جنگ و تلاشها گذشت.

گوروهی از موهقّیکان بر این عقیده‌اند، که وه‌ای هیچ برنامه یا نظام مهمی بنیاد ننهاده است، امّا در اصل، در زمان او مهمترین عنصرهای دول­ت عرب (دین دولتی، بیتولمال، دیوانها) شکل گرفت. اگر چه، «دیوان عطا» در زمان عمر بنیاد یافته است، ولی بر اساس اتّیلّاع می‌توان گفت، که همین گونه دیوان در عهد ابوبکر وجود نیز داشته است. وه‌ای سعی می‌کرد نشان بدهد، که در حکومت و سیاست پیرو قرآن و سنّت پیامبر (س) است. مورخان اسلامی ابوبکر را بعد از پیامبر (س) به عنوان یکی از دلیرترین کسان برای اجتهاد معرفی کرده-اند. وه‌ای نسبت به مشرکان بی‌رحم بوده است. تیبک تفسیر تاریخ‌نگاران اسلامی ابوبکر مردی بلندقامت، لاغر، سپیدچیهره، با پیشانی برجسته و چشمان فرونشسته، با ریش اندک بود، که آن را گاهی با خینا رنگ می‌کرد و او زندگی ساده و خاکسارانه‌ای داشت، پرهیز از هر نوع زیادخواهی می‌کرد.

و تا زمانی، که بر خلافت نشست، با همسرش در قُلبة از شاخة خشک درخ­ت خرما ساخته شده زندگی می‌کرد. در تقسیم بیتولمال باعدالت بو­ده است. غالباً وی را مردی نرمخویی و خوشبرخورد گفته‌اند. در آثار علمای اسلامی بخشهایی به فضایل و خصایص ابوبکر نیز اختصاص یافته‌اند. طبق وصیّت ابوبکر در پهلو پیامبر (س) به خاک سپرده شده است.

د .: بالشکاو آ. گ. ابوبکر اس-صدّیق. // اسلم. اینتسیکلاپیدیچیسکیی سل‌آور، مسکو، 1991؛ تاریخ اسلام. پجوهیش دانشگاخ کیمبریچ. ترجمة احمد آرام، tاشکینت، 1377؛ باسوارت ک. ه. ، سلسلة اسلامی جدید. راهنمای گاهشوماری و تبار‌شناسی. تر­جومة فریدون بدره‌ای، تاشکینت، 1381؛ عالمزاده ه آ د ی، ابوبکر. // دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد 5، tاشکینت، 1372.     ل. بایمتاو.