پنمه

پنمه (رanama) ، ریسپوبلیکة پنمه (republic of panama) ، دولتیست در امیریکة مرکزی، در گردنة پنمه. در 3رق و جنوب و شرق با کالمبیه، در غرب با کاسته-ریکه هم‌سرحد است. از شمال آن را بهر کریب، از جنوب اقیانوس رام احاطه کرده‌اند. مساحتش 77، 08 هزار کم2 (با زانة کانال پنمه). اهالی‌اش 1، 94 ملن نفر 1980). پایتختش-شهر پنمه. از جهت مأموری به 9 مضافات تقسیم شده است.

ساختی دولتی. پنمه-ریسپوبلیکه، موافق کانستیتوتسی‌ام سال 1972 حاکمیت قانون‌برآر در اختیار اسّمبلیه ملّی می‌باشد، که آن پرزیدنت را به مهلت 6 سال انتخاب می‌کند.

به سیستم سودی سود عالی در هیت 9 نفر اعضا، که آنها را حاکمیت اجرائیه‌ تعیین می‌نماید، سرداری می‌کند.

‌طبیعت. پنمه در قسم از همه کمبر امیریکة مرکزی (از 48 تا 200 کم) جایگیر است. ساحلهای آن اساساً پستند. ساحلهای اقیانوس آرام سیرخلیج و سیرجزیره‌اند. نصف تیرّیتاریة پنمه پستی بوده، باجیمانده‌اش را کوهها (بلندیشان تا 3475 م) اشغال کرده‌اند. زود-زود زلزله رویی می‌دهد. اقلیمش سوباکوتاری، گرم و سیرنم، هرارارت میانة ماهانه 25-28° س. بارشات سالانه 2500-3700 مّ. در پنمه دریاها بسیارند و آنها ذخیرة کلان گیدراانیرگیتیکی دارند، امّا کشتی‌گرد نیستند.

هالی. اهالی اساسی-پنمگیها. ساکنان محلی-هندیان در ساحلهای شمال و شرقی پنمه و جنگلهای ناحیه‌های جنوب و شرقی، اینچنین در ناحیه‌های کوهی غربی به مقدار کم باقی مانده‌اند. همچنین خیتایها، گرجدنینهای شمه و دیگران زندگی می‌کنند. زبان رسمی-اسپنی. دین حکمران-کتالیک، قسم کم عالی پیرو مذهب نراتیستنتیست. شهرهای کلان: پنمه، کالان.

اچیرک تاریخی. در پنمه تا آمدن مستملکداران اسپنیه زیاده از 60 قبیلة هندویایه زندگی می‌کرد. پنمه را سال 1501 کانکیستدار اسپنی رادریگا دی بستیدس کشف کرد. x. کالمب سال 1502 در ریزشگاه دریای بیلین دیهه سنته-مریه-دی بیلین را بنیاد کرد، ولی دیری نگذشته آن را هندویان ویران کردند. مستملکداران اسپنی سال 1509 در ساحل خلیج دریای کالانیة نو و سال 1519 شهر پنمه را بنیاد کردند. پنمه سالهای 1542-1565 تابع ژنرال-کاپیتانی گوتیمله، تا 1718 در هیت نایب-شاهی پیر و، سانیتر نایب-شاهی گرندة نو بود.

سالهای 1810-1826 جنگ برای استقلالیّت مستملکه‌های اسپنی در امریکا وسعت یافت. نوامبر 1821 شورش گردنة پنمه را نیز فرا گرفت. دسته‌هایی، که س. بالیور (راهبر مبارزة ملّی و آزادی‌خواهی گرندة نو و وینیسواله) فرستاده بود، به شورشگران همراه شدند. بعد جنگهای شدید 28 نوامبر 1821 پنمه از تابعیت اسپ­نیه برآمدن خود را اعلان کرد و به گرندة نو همراه شده در هیت آن عضو ریسپوبلیکة فدراتیوی کالمبیة کبیر گردید. سال 1830 کالمبیة کبیر برهم خرد و پنمه همچون دیپرتمینت به هیت ریسپوبلیکة گرندة نو داخل شد (از سال 1886 کالمبیه).

3 نوامبر 1903 استقلالیّت سیاسی ریسپوبلیکة پنمه اعلان شد. ولی خود همان ماه پنمه مجبور شد با شمه شرطنامه‌ای بندد، که موافق آن تیرّیتاریة پنمه، که در آن ک­نل ساخته می‌شد، «ابداً» به اخ­تیار شمه می‌گذشت. سال 1904 کان­ستیتوتسی‌ام پنمه قبول شد، که آن به شمه حقوق می‌داد در این مملکت قشونهایش را جایگیر کند.

انها برای فرو پیشاندن خروجهای ضد امپریالیستی خلق پنمه بارها استفاده برده شدند. سال 1928 اوّلین اتّفاقهای کسبة پنمه تشکیل یافتند. سال 1930 گروههای کمونیستی به پرتیة کامّونیس­تی پنمه متّحد شدند.

بوهران اقتصادی جهانی سالهای 1929-1933 اقتصادیات مملکت را خراب و مناسبتهای شمه و پنمه را بیشتر تیز و تند کرد. پنمه سالهای جنگ دوّم جهانی (1939-1945) به ژاپن، ژرمنیه، اتلیه (1941) رسماً جنگ اعلان کرد؛ مه‌ای 1942 باشد، با شمه شرطنامه بسته، 15 هزار گه زمین خود را به آن برای ساخرن بزة هه‌اربی به اجاره (تا آخر جنگ) داد. مبارزة ثابت‌قدمانه‌ای، که خلق پنمه سالهای 1947-1949 برای برهم دادن بزه‌های حربی برد، شمه-را مجبور کرد، که زمینهای سالهای جنگ اجاره گی­ریفته‌اش را به پنمه برگرداند.

غلبة روالوتسیة کوبه (1959) به انکشاف مبارزة ملّی و آزادی‌خواهی خلق پنمه مساعدت کرد. سال 1959-ابتدای سالهای 60 نمایشهای عمومی‌خلقی به وجود آمدند و اشتراکچیان آنها از امیریکایها برگرداندن زا­نة کانال پنمه را طلب کردند. عسکران امیریکایی نمایش آنها را تیرباران نمودند. با طلب خلق حکومت پنمه علاقة دیپلماتیش را از شمه کند. 11 اکتبر 1968، بعد تبدّلات حربی، گی­نیرل آ. تارّیخاس ایرّی را به سر حاکمیت آمد. خونتة حربی با سرداری تارّیخاس کانستیتوتسیّه را بیکار، اسّمبلیه ملّی را پراکنده و فعالیّت تمام پرتیی­های سیاسی را منع کرد.

سال 1970 بع­د از سر حاکمیت دور کردن یک قطار اعضایان ریکسیانی خون­ته حکومت نو پنمه دایر به زراعتکاری، معارف، محدود نمودن درآمد ماناپالیه‌های خارجی و غیره یوسلاهات گذراند. ملک 58 زمیندار کلان مصادره کرده شد. سال 1972 شرکت کلان الکتروانیرگیتیکی امیریکایی «فوارسه ا لوس» ملّی کنانیده شد. آگوست 1972 انتخابات السمبلیّه ملّی گذرانده شد و بار اوّل در تاریخ مملکت نمایندگان خلق به آن انتخاب گردیدند. اسّمبلیه ملّی سپتامبر 1972 کانستیتوتسیة نو را معقول دانست.

سال 1978 در مملکت پراسیسّ دگرگونسازیهای پراگریسّیسی دوام کرد. برای تییار کردن لایحة قانون از نو برقرار نمودن فعالیّت پرتیه‌های سیاسی کمیسیون مخصوص تشکیل یافت. در کار کمیسیون کمونیستان پنمه نیز اشتراک کردند. 18 آوریل 1978 سی­نته شمه شرطنامة نو را در بارة کانال پنمه تصدیق نمود. شرطنامة مذکور تا سال 2000 به ریسپوبلیکة پنمه دادن کانال پنم­ را پیش‌بینی می‌نماید.

پرتییهای سیاسی و اتّیفاقهای کسب. سپتامبر 1978 در بارة لیگلی کناندن پرتیه‌های سیاسی قانون برآمد. (فعالیّت پرتیه‌های سی­یاسی از سال 1968 منع شده بود). پر­تیة روالوتسیانی-د ا م آ ک-ر ا ت ی (پرد؛ تأسیسش 1978). پ ا ر ت ا یه ا  پ ا ن ا م ا س ت ی (پّ؛ تأسیسش عصر 19). پرتیة خلقی پ­نمه (پخپ)-پرتیة کمونیستان پنم، تأسیسش 1930. کانفیدیر­تسیة محنتکشان پن­مه (تأسیسش 1950). مر کز ملّی اتّفاقهای ک ا س ا بة محنتکشان پن­مه (تأسیسش 1970).

خاجگی قیشلاق. پنمه مملکت اگرریست. xاجگی قشلاق آن با زراعتکاری و چارواداری مشغول است. ایکسپارته اساسی مملکت بنن است. بننزارها اساساً در ساحلهای اقیانوس آرام واقع‌اند. سال 1980 1050 هزار ت. بنن جمع‌آوری کرده شد. قسم زیاد محصولات را هنرمندان خرد می‌دهند. پنمه به خارجه قهوه، کاکئو، نیشکر می‌برارد. شالی، جواریمکّه، تماکو، پخته و غیره پرورش کرده می‌شود. مملکت سال 1525 هزار گاو، 195 هزار خوک و 165 هزار اسپ داشت. پرّندپروری نیز ترقّی کرده است. از هیوانهای بحری کریویتکه (خرچنگ بحری) شکار می‌کنند.

سنات. صناعت سست ترقّی کر­ده است. کارخانه‌های خرد بیشترند. اقتدار ستنسیه‌های الکتری-550 هزار کوت (1979). کارخانه‌های صناعتی اساساً با کارکرد اشیای خام خواجگی قشلاق مشغولند. کارخانه‌های پایفزال چرمی، دوزندگی، کاغذ و کرتان، مبل و فنیر و غیره موجودند. در لس-مینس زواد صافکاری نیفت کار می‌کند.

نقلیات. تول عمومی راه آهن 474 کم. راههای ماشینگرد 7، 8 هزار کم. بندر کلانترین-پنمه. سالهای 1980 از کانال پنمه 13، 8 هزار کشتی گذشت. ایراپارت بینلخلقی-تاکومین در نزدنکی پایتخت واقعست. واحد پول-بلباه. (1 بلباه=1 دلار شمه، 1981).

نیگهداری تندرستی. سال 1974  به 1000 نفر اهالی 34، 5 تولد، 5، 7 نفر فوت، به 1000 نفر کودک نوزاد 37، 6 فوت راست می‌آمد. بیماریهای تب‌لرزه، دل، سرطان، سل و غیره پهن شده‌اند. خذمت طبّی در بیمارخانه‌های دولتی و مؤسسه‌های سغرتة اجتماعی رسانده می‌­شود. سال 1972 در پنمه 38 بیمارخانة دارای 5، 7 هزار کت (تقریباً 3 کت به 1000 نفر) بود. 1، 2 هزار دُختُر (1 دُختُر به 1، 2 هزار نفر) ، 155 دُختُر دندان، 60 داروساز و تقریباً 3 هزار کارمند میانة طبّ کار می‌کرد.

ماریف. سال 1946 تعلیم حتمی بچه‌های 7-15-ساله جاری شد. برای کودکان 5-6-ساله مؤسسه‌های تامکتبی موجودند. سال 1972 به 9، 3 هزار کودک 170 باغچة بچگان خذمت می‌رساند. سال تحصیل 1972-1973 در 2127 مکتب ابتدایی 305، 7 هزار طلبه تحصیل می‌کرد؛ در 2 انیویرسیتیت 16، 4 هزار استودینت می‌خواند. کتابخانة انیویرسیتیت پنمه، کتابخانة ملّی، موزی ملّی پنمه هستند.

متبوات، رادیو و تلویزیون. سال 1974 در پنمه 16 گزیته نشر می‌شد: گزیتة هرروزة «کریتیکه» («critica») ، از سال 1959؛ «متوتینا” («اl مtutino») ، از 1968؛ «آره» («la hora») ، از 1947؛ «انیدد» («la unidad») ، آرگن پرتیة خلقی پ­نمه، از 1973 و غیره رادیو و تلویزیون در اختیار شرکتهای خصوصیند. ستنسیة رادیو حکومتی «لیبیرتد» از سال 1971 و تلویزیون ه‌ا 1959 کار می‌کنند.

دبیات. ادبیات خلقی پنمه (به زبان اسپنی) تا میانة عصر 19 زیر تأثیر ادبیات کالمبیه انکشاف می‌یافت. به توفیل پیشرفت اقتصادیات و مدنیت حتّی تا از کالمبیه جدا شدن پنمه سعی و کوشش به وجود آوردن ادبیات ملّی اوج گرفت. در این بابت جمعیّت دوستداران معارف (تأسیسش 1845) رل کلان بازید، که آن شاعران رمانتیک x. کالونخی (1837-1899) ، ت. م. فیایی (1834-1862) و x. م. الیمن (1830-1887) را به میدان آورد. نمایندگان به نام ما­دیرنیزم-د. ایرّیره (1870-1914) ، گ. اندریوی (1879-1940) و دیگران در مبارزة سیاسی اشتراک داشته به پیشرفت مدنیّت ملّی مساعدت می‌کردند.

ریوالیوتسیة برجوزی-دموکراتی می‌کسی­که (1910-1917) و جنگ یکم جهانی سبب به دو جریان تقسیم شو­دن اهل ادب گردید. اشعار د. کاری (1899-1957) ، د. ایرّیره سیویلینا (1902-1950، مجموعة «سرود غلام»، 1947) و دیگران به مسئله‌های مهم اجتماعی بخشیده شده‌اند. در نثر ا. دی x. ولدیس (1902-1959) ، x. ه. اارته (تولدش 1899) ، م. ا. رادریگیس (تولدش 1919) و دیگران حیات شهر و دهات ریلیستانه تصویر یافته‌اند. اکثر ادیبان بعد دوّم جهانی خلکه را به موباریهة ضد بی‌عدالتی اجتماعی دعوت می‌کردند. رمانهای س. ا. کندنیدا (تولدش 1906) ، ر. آثاریس (تولدش 1910) به همین موضوع بخشیده شده‌اند. ناویلّنویسان ه. چواس (تولدش 1934) ، x. م. بییرد لیرمه (تولدش 1937) ، شاعران د. مارن (تولدش 1932) و دیگران در اثرهای خود مبارزة خلق را برای صلح دموکراتیه و ضد امپیرنلستان امریکا تصویر کرده‌اند.

میعماری و صنعت تسویری. مه-دنیّت قدیمة هندویان پنمه (تا عصر 16) زیر تأثیر مدنیّت می‌کسیکه، مملکتهای امیریکة مر­کزی، کالمبیه و غیره تشکّل یافت. در عصر 20 در شهرهای پنمه و کا­لال کامپلیکسهای معماری و بناها در روحیة جریانهای حاضرة معماری شمه ساخته تودند (معماران گ. دی ر و، ا. گلیندا ولیرینا، آ. می‌ندیس گوردیه عنعنة خلقی را نیز نستیفاده بردند). در صنعت تصویری عصر 20 نقشهای مانومینتلی رمزی، آثار نقّاشی و پارتریت و مجسمه‌های ر. لیویس، هیکلهای x. م. الاه، رسمهای منظروی x. ف. اراسیمینه و دیگران مقام مخصوص دارند. صنعت خلقی هندویان نیز بسا گوناگون‌رنگ است.