اسیتیة شمالی

آسیتیة شمالی (س ا گ ا ت ار). ریسپوبلیکة ا و ت آ نامی ساویتان سوسیالیستان آسیتیة شمالی (سگت ارستان اوطانام ساویتی سوسیالیس­تی ریسپوبلیکه) ، در هیت ریسپوبلیکة ساویتی فدراتیوی سوسیالیستی روسیه. 7 ژوئیة 1924 همچون ولایت اوطانامی تش-کلّ یافته بود؛ 5 دسامبر 1936 به ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی تبدل داده شد. آسیتیة شمالی در نشیبی شمال کوکز کلان و همواریهای نشیب نزد آن جایگیر است. مساحت 8 هزار کیلومتر2. اهالی‌اش 606 هزار نفر (1982). در آسیتیة شمالی 8 ریان، 6 شهر و 7 پاسیالکة تیپ شهر هست. پایتختش-شهر آرجانیکیدزی.

ساخت دولتی. ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی آسیتیة شمالی-دولت سوسیالیستی عمومی‌خلقی، ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی. کانستیتوسیة جاری‌اش در سیسّیة 8-ام غیرینوبتی دعوت 9-ام ساویت عالی ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی آسیتیة شمالی. 30 مه‌ای 1978 قبول گردیده است.

ارگنهای عالی حاکمیت دولتی-ساویته عالی یکپلتگی آسیتیة شمالی، که به مهلت 5 سال انتخاب کرده می‌شود و پریزیدیوم آن. ساویت عالی حکومت ریسپوبلیکه-ساویت وز-ران را تشکیل می‌دهد. ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی آسیتیة شمالی  در ساویت ملّتهای ساویت عالی ا.ج.ش.س. 11 دیپوتت دارد. آرگن­های محلی حاکمیت دولتی-ساویتهای دیپوتتهای خلقیی شهر، ریان، پاسیالکه و قشلاق می‌باشند، که اهالی به مهلت 2 سال انتخاب می‌کند. ساویت عالیپ آسیتیة شمالی سود عالی ریسپوبلیکا را در هیت 2 کالّیگیة سودی (دایر به کارهای جنایتی و گرجدنی) و پریزیدیوم سود عالی را به مهلت 5 سال انتی­خاب می‌کند. پراکورار ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی آسیتیة شمالی را پراکورار ا.ج.ش.س. به موهله-ا 5 سال تعیین می‌کند.

            طبیعت. قسم جنوبی آسیتیة شرقی را قطارکوههای اساسی و پهلوی کوکز کلان اشغال کرده‌اند، که از 4000 متر بلندترند (بلندترین نقطة ریسپوبلیکه کوه جمره، 4780 متر). در قسم مرکزی ریسپوبلیکه خمواری نشیبیدار آسیتیه جایگیر است؛ شمالتر از این همواری قطارکوههای پست سونجین و پیر، در پس آنها همواری مازداک واقع گردیده است. ثروتهای زیرزمینی‌اش-معدنهای پالیمیتلّ، مصالح بناکاری، دالامیت، چشمه‌های آب مینیرلی.

یقلیمش معتدل. در همواری مازداک اقلیمّ خشک، تیز-تیز گرمسیل می‌وزد؛ حرارت میانة ژانویه-4، 3° سیلسیه، ژوئیه 24° سیلسیه. در همواری آسیتیه حرارت میانة ژانویه-4° س؛یلسیه بارشات سا­لانه 600-800 ملّیمیتر. کلانترین پیریخها-قروغام و سیّه. دریاهایش به حوزة تیریک تعلق دارند. دریاهای کلانترینش تیریک، عوروخ، اردان، فیگدان، گیزیلدان و غیره.

در همواری مازداک در جای دشتهای یوشانزار پیشتره کشتزار خواجگی قشلاق واقع گشته است؛ جنوبتر از آن-خیلهای گوناگون سیاه‌زمین. در همواری آسیتیه سیاه‌خاک مرغزاری، خاکهای مرغزاری و باتلاقی، چمتالی و گلیوی و غیره دیده می‌شود؛ در جای بیشه‌دشتهای پیشت­ره-کشتزارهای خواجگی قشلاق. در خاکهای بور جنگلی و چمتالی و خاکستری بیشة درختان پهنبرگ، بیشتر آلش می‌سبزد؛ اینچنین درختان مامراز، زیزفون، شیمتال فرک، بُلوط، بسیار درخت و بتّه‌های یابایی میوه‌دار می‌روید.

در پستخمیهای بین کوهها و خاک کوهی خاکستری و کوهی دشتی بیشة ده-رختان قرغه‌ای و توس، رستنیهای خشکیدوست (کسیرافیتها) می‌رویند. 22% مساحت آسیتیة شمالی بیشه‌زار است. عالم هیواناتش: آه و، نخچیر، گربة جنگلی، گراز، خانگول، خرس، گرگ، روباه، سوسار و غیره؛ از پرّنده‌ها مرغ هلال، تذرو، کبک موجودند. در همواریها خایندگان (کلّه‌موش، یورمان و غیره) و خرگوشها وامیخورند. زوبر، گوزن، سنجاب آلتایی، سگ اناتمانند به اکس­م این جا مطابق کنانده شده‌اند. در بالاآب دریاهای سیّه، اردان، فی­گدان ممنوعگاه آسیتیة شمالی هست.

            اهالی -اساساً آستینها و روسها، اینچنین انگوشها، ارمنیها، گرجیها، اکراینها، کمیقها و غیره زندگی می‌کنند. زیچی میانة اهالی در 1 کیلومتر2 74، 6 کس (1980). شهرها: آرجانیکیدزی، مازداک، بیسلن، الگیر، دی­گاره، اردان.

            اچیرک تاریخی. تیرّیتاریة آسیتیة شمالی از دورة پلیالیت اینجانب مسکن است. اوّل به کوکز شمالی اسکیفها آمدند (عصر 7 تا میلاد). ثانی (عصر 4 تا میلاد) سرمتها وارد گشتند، که از آنها النها جدا شدند (در آخر عصر 1 تا میلاد). در آخر عصر 4 یورش گونّها یک قسم النها را مجبور کرد، که به اوراپة غربی هجرت کنند، قسم باقیماندة آنها به وادیهای دریاهای کوبن و تیریک، اینچنین به کوهها کوچیدند. در عصرهای 8-9 مناسبتهای فئودالی تشکّل یافت. در عصرهای 9-10 دولت فئودالی ال­نیه به وجود آمد.

دین نصرانی، که از عصر 7 از ویزنتیه و بعد از گور-جستان به این جا نفوذ کرد، در عصر 10 دین رسمی گردید. عصرهای 10-13 النها با گرجستان، روس کیوی و ویزنتیه علاقه‌های سیاسی و تجارتی داشتند. در عصرهای 8-12 تشکّل خلقیت الن و آس (آستین) آغاز یافت. در نتیجة هجوم چنگیزیان (1222-39) شمارة اهالی کم شد، آثار زیاد مدنیّت مادّی نابود گشت. آستینها مجبور به دره‌های بالاآب تیریک، به نشیبنهای جنوب قطارکوه اساسی کوکز کوچیدند.

مشغولیّت اساسی آستینها چارواداری، زراعتکاری، (شکار، هنرمندی و کاسبی بود. برقرارشوی قوّه‌های استحصال‌کننده باعث تشکّل و انکشاف مناسبتهای فیا­دلی گردید، که نابرابر رواج می‌یافت. خرافاتهای گوناگون روزگار پدرشاهی و اولادی باقی مانده بودند. آسیتیة  شیمالی در حالت پراکندگی فئودالی بود. ناحیه‌های غربی آن از عصر 16 به کنیزهای کبرده تابع شدند. شرایط وزنین اقتصادی و خوف هجوم از طرف خانی قریم و ترکیه آسیتییی  شمالی را برای با روسیه نزدیک شدن وادار کرد.

در عرفة سال 1774 آسیتیة شمالی اختیاراً به روسیه همراه شد. این اکدام سال 1774 با صلح کوچوک-قینری با ترکیه بستة روسیه ثابت کرده شد. سال 1799 آسیتیة  شیمالی به توفیل راه حربی گرجی با گرجستان علاقه‌مند گردید. در ابتدای عصر 19 یک قسم آستینها از کوهسار به ناحیة ریان مازداک و به همواری ولدیکوکز کوچیده، به ز-راتکاری گذشتند. در آخر عصر 18-ابتدای عصر 19 تشکّل خلقیت آسی­تین به آخر رسید. سال 1888 راه حربی آستینی به استفاده داده شد، که آن به ترقّیات اقتصادی آسیتیة شمالی مساعدت کرد.

ز میانة عصر 19 صناعت کوهکاری ترقّی کرد، سالهای 60 کدرهای کارگران محلی تشکّل یافتند. ساخته شدن راه آهن ولدیکوکز-راستاو لب دان به ترقّیات کاپیتالیستی آسیتیة شمالی مو­سایدت کرد. از سالهای 80 فعالیّت جمعیّتی و سیاسی شاعر، روالوتسیانیر-دموکرات آستین ک. ل. خیتگوراف آغاز یافت. در میانة سال 1903 در ولدیکوکز تشکیلات سوسیال-دموکرات به و-جد آمد، که به آن یک گروه آستینها نیز داخل بود. محنتکشان آسیتیة شمالی در روالوتسیة سالهای 1905-07 فعالانه اشتراک کردند. سالهای 1909-17 به کار بلشویکان آسیتیة شمالی و تمام دیار تیریک س. م. کراو راهبری می‌کرد.

بعد روالوتسیة فوریه 1917 در ول­دیکوکز 8 (21) مارت ساویت دیپوتتهای کارگران برپا شد، که ماه مه‌ای با ساویت دیپوتتهای سولداتها متّحد گردید. تابستان 1917 تشکیلات روالوتسیانی-دیماکر­تی «کیارمین» برپا گردید. ماه مارت 1918 سعیزد 2-یوم خلقهای تیریک در پیتیگارسک تشکیل ریس­پوبلیکة ساویتی تیر را اعلان کرد، که آن به هیت ریسپوبلیکة ساویتی فدراتیوی سوسیالیستی روسیه داخل شد. در دورة جنگ گرجدنی (1918-20) تیرّیتاریة آسیتیة شمالی یکی از میدانهای محاربه‌های شدید بود.

در کوکز شمالی به مبارزة ضد کانتر­ریوالیوتسیه گ. ک. آرجانیکیدزی راهبری می‌کرد. در آخر مارت 1920 وله-دیکوکز را ارمیة سرخ و پرتیزندا آزاد کردند و حاکمیت ساویتی در تمام تیرّیتاریة آسیتیة شمالی بر­قpop کرده شد. 17نایبر 1920 در سعیزد خلقهای ولایت تیر تشکیل ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی  گار اعلان کرده شد، که به هیت آن آسیتییی  شمالی همچون آکروگ آسی­تیه (ولدیکوکز) داخل گردید. 7 ژوئیة 1924 آسیتیة شمالی همچون ولایت اوطانامی آسیتییی  شمالی جدا کرده شد.

5 دسامبر 1936 آن به ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی آسیتیة شمالی تبدل داده شد. در سالهای حاکمیت ساویتت دگرگونیهای عظیم به وجود آمدند: اقتصادیات سوسیالیستی به وجود آمد، صناعت وزنین و سبک خیلی ترقّی کرد، خواجگی قشلاق کالّیکتیوانیده شد، روالوتسیة مدنی به عمل برآورده، برای همة ساحه‌های خواجگی و مدنیت کدرهای ملّی تییار کرده شدند. خلق آستین به ملّت سا­تسیلیستی تبدل یافت. ادبیات و صنعتش رو به ترقّی نهاد. در آسیتیة شمالی محصولات عمومی صناعت کلان نسبت به سال 1913 در سال 1940 26 مراتبه، شمارة کارگران 7 مراتبه زیاد شد. میدان کشت سال 1940 نسبت به 1913 به اندازة 71، 5% افزود.

در دورة جنگ بواورگ وطنی (1941 -. 45) آگوست-دسامبر 1942 در تیرّیتاریة آسیتیة شمالی محاربه‌های سخت می‌رفتند؛ ابتدای سال 1943 قشونهای فاشیستان نیمیس از آسیتیة شمالی پیش کرده شدند. در سالهای جنگ برای قهرمانی، مردانگی و کارنمایهای محنتی زیاده از 60 هزار محنتکشان آسیتیة شمالی با آردین و مدالها مکافاتانیده شدند. در سالهای بعد جنگ خواجگی خلق پرّه برقرار گردیده، منبعد ترقّی کرد. ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی آسیتیة شمالی با آردین لنین (1964) ، آردین دوستی خلقها (1972) و آردین روالوتسیة اکتبر (1974) موکافا­تانیده شده است.

خاجگی خلق. سالهای حاکمیت ساویتی در خواجگی خلق آسیتیة شمالی دگرگونیهای کلّی به وجود آمدند: صناعت مترقّی بسیارساهه و خواجگی قشلاق سیرمحصول به وجود آورده شد. ساحه‌های اساسی صناعت: می‌تل-لورگیة رنگه، کوهکاری، ماشینسازی، الکتروتیخنیکی، استحصال شیرة قند و غیره. استحصالات چرم و پایفزال، چوبگری، دوزندگی، تریکاتج، قالین و غیره ترقّی کرده است.

زیاده از 90% کووة الکتر ریسپوبلیکه را گاس-ها می‌دهند؛ گاس-ا گیزیلدان، که موافق پلن گاال را ساخته شده است، گاس-ا آرجانیکیدزی و ایزمین (در دریای تیریک). تاتس-های بیسلن و دیگار با گاز طبیعی کار می‌کند. صناعت شیشه و چینیوار و فینس-ظرفهای شیشه‌گی، شیشة وکئومی، چینیواری، الکتروتیخنیکی و آرایشی (آرجانیکیدزی)؛ صناعت مصالح بینیکاری خشت، مصالح دیوارباب سلیکات، کیرمزیت، مصنوعات آهن و-بتونی استیهدسال می‌کند.

سنات س­بوک تقریباً 11% محصولات صناعت آسیتیة شمالی را می‌دهد. صناعت خوراکواری تقریباً. 30 کارخانة کلان صناعت دارد. کارخانه‌های آهن و شیرة قند آسیتیة شمالی در اوراپه یکی از کلانترین کارخانه‌ها می‌باشند. از زراعت بیشتر جواریمکّه کشت می‌کنند. اینچنین سبزه‌وات اهمیت کلان خواجگی دارد. 1 ژانویه سال 1982 در آسیتیة شمالی این قدر چاروا بود (به حساب هزار cap) گاو-111، 9، خوک-118، 7، بز و گوسفتد-130، 0. سال 1979 فکولتة کلا­ن مرغپروری آرجانیکیدزی به کار

درامد. یک ساوخاز خرگوشپروری و 2 ساوخاز پرورش زنبور عسل دارد.

اسیتیة شمالی را مگیسترل راه آهن. کوکز شمالی راستاو لب دان-بیسلن-باکو بریده می‌گذرد. درازی راه آهن-149 کیلومتر (1974). درازی راههای ماشینگرد-1908 کملاییتر. راه کلان ماشینگرد مسکو-تبیلی­س-اریون از تیرّیتاریة ریسپوبلیکه می‌­‌گذرد. راه حربی گرجی و راه حربی آسیتیه از آسیتییی  شمالی cap می‌شود. گزاپراواد ستوراپال-گراز­نیی و آرچانیکیدزی-تبیلیسی موجود است.

ریسپوبلیکه به دیگر ناحیه‌های ا.ج.ش.س. متالهای رنگه و کمیاب، خوله‌های سخت، اسبابهای دقیق، ماتاگینیرتار، کانتکتار، پلیته‌های گاز، مصالح بناکاری، شیشة وکئومی، الکترویزالیتار، دیکسترین، کیسلاتة سولفات، آهر، شیرة قند و غیره می‌دهد؛ از دیگر ناحیه‌ها واسطه‌های مکانیکانی و اتوماتانی، چوب و تخته، سیمان، سوزشواری و غیره می‌گیرد.

نیگهداری تندرستی. سال 1913 در آسیتیة شمالی همگی 11 مؤسسة طبابتی با 223 کت و 20 امبولتاریة فیلدشیری بود؛ به تمام ناحیه 61 دُختُر خذمت می‌کرد. سال 1981 کسل‌خانه‌های ریسپوبلیکه زیاده از 7، 5 هزار کت داشت؛ 3، 4 هزار دُختُر، 6، 5 هزار کارمند میانة طبّی کار می‌کرد. کدرهای طبّی در انستیتوت دولتی طبّی آ. ش. (آرجانیکیدزی) و آموزشگاد طبّی تییار کرده می‌شوند. کورارتهای کرمدان، تمیسک، سه‌ای، 8 سنتاریه موجودند. ریسپوبلیکه یکی از مرکزهان توریزم و الپینیزم ا.ج.ش.س. می‌باشد.

ماریف خلق وه مؤسسه‌های مدنّیو معرفتی. تا سال 1917 در آسیتیة شمالی در 165 مکتب 17، 1 هزار، در 2 مکتب مخصوص تقریباً 100 طلبه تحصیل می‌کرد؛ مکتب عالی نبود. سا­ل تحصیل 1981/82 در مکتبهای تعلیم عمومی 103، 5 هزار طلبه، در آموزشگاههای کسبهای تکنیکی 10، 7 هزار طلبه، در مکتبهای میا­نة مخصوص_ 14، 6 هزار طلبه، در 4 مکتب عالی (انیویرسیتیت آسیتیة شمالی، انستیتوت خواجگی قشلاق گار، انستیتوت طبّی آسیتیة شمالی، انستیتوت کوهکاری و متالورگی کوکز شی­مالی در آرجانیکیدزی) 19، 5 هزار ستو­دینت تحصیل می‌کرد. سال 1981 در مؤسسه‌های تا مکتب 29، 7 هزار کودک تربیه می‌یافت.

در سال 1981 502 کتابخانه، 538 کلوب، 8 موزیی، 172 دستگاه کینا، 4 تئاتر، قصر پیانیران، ستنسیة طبیعتشناسان جوان موچود بود.

موسّیسه‌های علمی. سال 1975 ریسپوب­لیکه 12 مؤسسة علمی داشت. سال 1925 در اساس جمعیّت تاریخ و فیلا­لوژی ا آسیتیه (تأسیسش 1918) انستیتوت تدقیقات علمی تاریخ، اقتصادی­یات، زبان و ادبیات آسیتیة شمالی (در آرجانیکیده‌ای) برپا کرده شد. دیگر مؤسسه‌های علمی: فیلیلی

ینستیتوت عمومی‌اتّفاقی تدقیقات علمی و لایحه‌کشی و کانستروکتاری «سویتمیتوتامتیکه”ا کوکز شمالی (1959، آرجانیکیدزی) ، فیلیل انستیتوت تدقیقات علمی عمومی‌اتّفاقی محصولات آهر کوکز شمالی (1959، بیسلن) ، انستیتوت تدقیقاتپ علمی خواجگی  قیشلاق کوهی و نزدیکوهی کوکز شمالی (1971، قشلاق می­خیلاوسکایی) و غیره موجودند.

دبیات. تاریخ ادبیات خطّی آستینها زیاده از صد سال را دربر می‌گیرد. تخمین می‌رود، که اچدادان آستینهای حاضره-النها هنوز در عصر 5 میلاد خط داشتند؛ در عصرهای میانه پادشاهی النها را چنگیزیان تار و مار کردند. عنعنة مدنی قطع گردید و در طول عصرها در خصوص آثار خطّیی یگانمعلومات دقیقی آمده نرسیده است.

اسار ایجادیات دهنکی خلق آستین خیلی بزرگ و از جهت جنر گوناگون است: ایپاس نرتها، داستانها در بارة قهرمانیهای د­ریدزنها، افسانه، سرود، ضرب‌المثل، مثل، نقل و روایتها و غیره. در میانة عصر 18 بهترین نمایندگان خلق برای با روسیه همراه شدن در بین مردم تشویقات بردند. در اساس حروفات روسی خط آستینی به وجود آمد و سال 1798 او-ولین کتاب به زبان آستینی («ک­تیخیزیس مختصر») نشر گردید.

سال 1865 ت. ممسوراف (1843-98) اوّلین شعر خود را به زباته آستینی نوشت، ولی ایجادیات او فقط در زمان ساویتی دسترس خوانندگان گردید. پوبلیسیستهای سالهای 60-70 عصر 19، که اساساً به زبان روسی (ا. گسّییف، ا. کنوناو، ا. اردسیناو) و گ. لیخویل-چاچنیف به گرجی می‌نوشتند، کوشش داشتند در بین خلق پرینسینهای نو ایدئولوژی را پهن کنند. ادیب، متفکّر و هادیم نمایان جمعیّتی آستینها در عصر 19 ک خیتگوراف (1859-1906) بود. از همزمانان خیتگوراف ا. کنوناو (1851-99) ، ا.

کوبلاو (1871-1944) ، ب. گورچیبیت (1868-1905) نمایانند. عصر 19 برای ادبیات آستین دورة تشکّل بود. در ابتدای عصر 20 مطبوعات ملّی آستینی، دراماتورگیه و نثر به وجود آمد. ا. بریته‌یف (1881-1923) ،

س. گدییف (1856-1915) ، ا. کاسایف (1872-1944) ، س. گدییف (1883-1931) و دیگر ایجادکاران دراماتورگیه و نثر آستینی بودند، که عنعنه‌های خیتگوراف را دوام داده، به ادبیات مسئله و قهرمانهای نو-مبارزان راه آزادی ملّی و اجتماعی را داخل کردند.

در دورة ساویتی ادبیات آسی­تین برای ترقّیات همه‌طرفه زمینه پیدا کرد. در سالهای حاکمیت ساویتی اثرهای نویسندگان س. گدییف، گ. برکاو (1890-1937) ،   بگره‌یف (1888-1941) و دیگر با روحیة مبارزه برای د-گرگونسازیهای روالوتسیان فرا گرفته شده بودند. سالهای 1924-25 در نزد اسّاتسیسیة مسکوگی مناره‌های نویسندگان پرولتاری گروهی جنگی نزد آستینی «زی و» تشکیل یافت. سال 1927  در آسیتیة جنوبی نشر جرنل «فدیوگ» («جارچی») آغاز یافت. سالهای 30 acapهای کلان ایپیکی به وجود آمدند، درمه جان‌ناک شد.  نشر جرنلهای «لیتیرتوران کاواتان» («ضربدار ادبیات»، 1932-33) ، جرنل یکماهة «مخ دوگ» («زمان ما»، از سال 1934) آغاز یافت.

یتّیفاقهای نویسندگان آسیتیة شمالی  وه آسیتیة جنوبی تشکیل کرده شدند. موضوع اساسی ادبیات این دوره حیات دهات زمان کالّیکتیوانی بود: پا­ویست س. گدییف «شأن نیاکان» (1931) ، رمان د. ممسوراف «آپیرسیة وزنین» (1939) و غیره. عنعنة روایت تاریخی نیز ترقّی کرد (رمانهای ک. فرنیان «صدای طوفان» 1932؛ باسییف «زنجیر گوسیس-ته»، 1935 و دیگر). در ساحة نظم هم کامیابیهای کلان به دست آورده شدند. خصوصاً در جنر داس­تان: اثرهای م. کمبیردییف (1909-31) ، x. پلییف (1908-66) و دیگر. در دورة جنگ بزرگ وطنی بسیار نویسندگان در فرانت بو­دند. در سالهای بعد جنگ اثرهای کلان به وجود آمدند، که به درک دوره‌های تاریخی حیات خلق بخشیده شده‌اند.

دبیات بچگانه نیز ترقّی کرد: اثرهای گ. جتییف (تولد 1910) ، د. توه‌یف (1903-64) ، س. بریته‌یف (1898-1961) و دیگر. رابطه‌های ادبیات آستین با اد­بیات دیگر خلقهای ا.ج.ش.س. مستحکم گردید، کار ترجمانی وسعت یافت. سالهای 60-70 اثرهایی آفریده شو­دند، که بسیاری آنها به موضوعهای زمانوی بخشیده شده‌اند. نسل نو به میدن نظم برآمد: س. بیستوت (تولد 1932) ، x. دزوسّت (تولد 1935) ، و. ملییف (تولد 1938) ، ک. خاداف (تولد 1942) و دیگر. در ساحة تنقید و ادبیات‌شناسی x. اردسیناو (1911-68) ، ا. خدرسیف (تولد 1920) ، گ. گگییف (تولد 1932) و دیگر قوّه‌آزمایی می‌کنند.

متبوات، رادیو، تلویزیون. سال 1974 در ریسپوبلیکه 141 نامگویی کتاب و براشیوره نشر می‌شد. گزیته‌های ریس­پوبلیکوی «رستدزیند» («حق-قت»، به زبان آستینی، از سال 1923) ، «سوسیالیستیچیسکیه آسیتیه» (از 1917) ، گزیتة کُمسومولی «مالادایی کام­مونیست» (از 1928)؛ جرنل ادبی و ب­دیی و اجتماعی و سیاسی «مخ دوگ» («زمان ما»، به زبان آستینی، از 1934) ، المنخ «ساویتسکیه آسی­تیه» (از 1948) ، «بلوکنات اگیتتاره» (از 1945) و غیره نشر می‌شوند. ر­دیا و تلویزیون محلی و مرکزی به زبانهای آستینی و روسی کار می‌کنند.

میعماری و صنعت تصویری. قدیمترین آثار صنعت، که در تیرّیتاریة oسیتیة شمالی یافت شده‌اند، به هزارة 3 تا میلاد تعلق دارد. از دورة اسکیفها (عصر 7 تا میلاد) مصنوعات ریختة برنجی، از جمله اشیاهای دین و آیینی آمده رسیده‌اند، که با صورت هیوانات زینت یافته‌اند. آثار صنعت النها خیلی بسیار یافت شده است، که نشانه‌های آن را در ایجادیات هاز-رة خلقی آستین دیدن مویکین است. برابر پهن شدن مسیحیت (از عصر 10) ساختمان عبادتخانه‌ها اوج گرفت (کلیسای دیهه نوزل، عصرهای 10-12). در شهر تترتول ویرانه‌های مسجد و مناره‌ها باقی مانده‌اند (عصر 14).

در کوهستان در عصرهای میانه از سنگ دیوارهای قلعه‌ها، مناره‌های دیدبانی بنیاد شو­ده‌اند. مرکز دیزکهای عصر میانگی میدانها-<نыخس» ها بودند. قصبه‌های وادیها در ساحل دریاها و راههای کلان واقع بودند در عصرهای 18-19 در کوهسار بیشتر خانه‌های دوآشیانة بسیارهوجرة سنگین و در وادیها خانه‌های پاخسگین و بعدتر خشتین راست‌کنجه ساخته می‌شدند. در شهرهای آخر عصر 19-ابتدای عصر 20 (در مازداک و آرجانیکیدزی) بیشتر بناها در روح ایکلیکتیزم و بعضاً با اسلوب «مدرن» ساخته شدند. در دورة ساویتی پلن ژنرالی نوسازی و ترقّی شهر آرجانیکیدزی به عمل برآورده می‌شود. ساختمان خصوصاً از سالهای 50 خیلی اوج گرفت (معماران ا. ا. بتیمیراف، ت. م. بولی­وه، گ. و. چینوارین. و غیره). سال 1936 شعبة آسیتیة شمالی اتّفاق معماران ریسپوبلیکة ساویتی فدراتیوی سوسیالیستی روسیه تأسیس یافت. زردوزی و یراقهای سیرنقش و نگار یکی از قدیمترین نمودهای صنعت خلقی می‌بانند. اسباب و افزار اسپ نیز زردوزی و خاتم‌کاری کرده می‌شد. در آخر عصر 19 اوّلین رسّام آستینی ک. ل. خیتگو­راف فعالیّت ایجادی خود را cap کرد، که پیرو رسّامان میل دموکراتی داشتة روس بود. بعد روالوتسیة کبیری  سوسیالیستیی  اکتبر در ترقّیات صنعت آسیتیة شمالی رسّامان م. س. توگناو، ا. 3. خاخاو، و. ل. لکیساو، و. خسییوه، هیکلتراشان برادران دزنتییوخیو، س. م. اندزییف، س. د. طوسییف سهمن کلان گزاش-تند. سال 1939 اتّفاق رسّامان ساویت ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی آسیتیة شمالی برپا کر­ده شد (از 1968-اتّفاق رسّا­مان ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی آسیتیة شمالی) ، سالهای 50-70 صنعت مانومینتلی (س. د. ته-وسییف) اینچنین مجسمه‌های پارتریتی و مجسمه‌های خرد (چ. و. دزیزگاو، ا. م. دزدتییف، س. پ. سنکایف و دیگر) ترقّی کرد. در این سالها در صنعت گرفیکه و آرایش تئاتری، در صنعت آرایش عملی موفقیّتهای کلان به دست آورده شدند (3. پ. ابایف، 10. گ. بگه‌یف، و. ن. کسایف و دیگ .). موسیقی وه تئاتر. موسیقی خلقی آستینی از سرود و داستانهای ایپیکی و اینچنین ساز و نواها عبارت است. در بین خلق سرودهای تاریخی قهرمانی، محنتی، بزمی، عشقی، هجویی، الّه (سرودهای مادر) ، سرودهای توی و مراسمی معمولند.

سورودها را چون قاعده خار مردانه می‌سراید. خار مردانه بسیار آوازه، دواوازه و سیاوازه، قسم زیاد سرودخای زنانه باشد یک‌آوازه است. اساس موسیقی آسیتنی دیتانی است. موسیقی انسترومینتلی آستینی اکثر از آهنگهای رقصی عبارت است. جمع‌آوری و ثبت فلکلور موسیقی آسیتیة شمالی از آخری  عصر 19 cap شده بود. مجموعه‌های «فلکلور موسیقی آستینی» (194s) ، «سرودهای خلقی آستینی» (1964، گردآورنده ب. ا. گله‌یف) نشر شده‌اند.

سنعت کسبی موسیقی بعد روالوتسیة اکتبر 1917 به وجود آمد. تا سالهای 50 اثرهای خرد موسیقی ایجاد کرده می‌شدند. در سالهای 50-60 بسته‌کاران x. س. پلییف (آپیرة «کا­سته»، اُپریتّهها، سرودها) ، د. س. خخناو (سمفونیه‌ها، آپیره، بلیتها، کنسرتها، اثرهایه واکلی و خواری) ، ا. گ. گبره‌یف (آپیره‌های «ازه و»، «آلّنه»، سمفونیه، رمانس، موسیقی برای اثرهای درموی) و دیگر اثرها ایجاد کرده‌اند. در آسیتیة شمالی تئاتر موسیقی، فیلرمانیه (1945) ، آر­کیستر سمفونی، انسمبل رقصی «الن» (1966) ، جمعیّت خواری (1959) ، آموزشگاه صنعت، آموزشگاه موسیقی پیدگاگی، 11 مکتب موسیقی بچگانه کار می‌کنند. سال 1939 اتّفاق بسته‌کاران ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی  اسیتیة شمالی تأسیس یافت.

سرچشمة تئاتر کسبی آستینی ‌بازی و نمایشهای خلقیند. از سال 1904 در ولدیکوکز، دیهه‌های اردان، آلگینسکایی، خریستیناوسکایی، الگیر اوّلین سپیکتکلهای هوسکاران به زبان آستینی به صحنه گذاشته شده بودند. در آسیتیة جنوبی، باکو، تبیلیس کروجاکهای درموی آستینی عمل می‌کردند. صنعت ملّی، کسبی آستینی بعد در آسیتیة شمالی برقرار شدن خاکیمیّت ساویتی تشکّل یافت. در صحنة تئاترهای آسیتییی  شمالی اثرهای کلاسیکان دراماتورگیة جهانی و روس، اسه‌های دراماتورگی خلقهای برادر ساویتی نیز نمایش داده می‌شوند. در تییار کردن کدرهای ملّی تئاتری خذمت مکتبهای عالی تئاتری مسکو خیلی کلان است. در شهر آرجانیکیدزی از سال 1871 اینجانب تئاتر درمة روسی کار می‌کند.

دبیات: ت آ ت ا ا و م. س. ، آچیرک استاری کولتورы ا آبشیستوینّایی مыسل و سی­ویرنایی آسیتی و پاریفارمینّыی پیریاد، آردجانیکیدزی، 1957؛ سیریبرینیه م. ا. ، جغرافی سیویرنایی آسیتی، آرد­جانیکیدزی، 1969؛ استاریه سیوی را-آستین­سکایی اوطانامنایی ساسیتسکایی ساتسیلیستیچیسکایی ریسپوبلیک، کنیگه: 1-2، مسکو-آردجانیکیدزی، 1959-66؛ ا ر د ا س ا ن آ و x. ن. ، آچیرک اس­تاری آستینسکایی ساویتسکایی لیتیرتورы، آردجانیکیدزی، 1967؛ پتیشیستوی و دریو­نیی ارستان، مسکو، 1974؛ ایکانامیکه ا کولتوره سیویرنایی آسیتی، آردجانیکید­زی. 1967.