اجارستان

آجارستان، ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی ساتسی­لیست ی (اچریس اوطانامیور سبچاته ساتسیلیستور ریسپوبلیکه). در هیت ریسپوبلیکة ساویتی سوسیالیستی  گورجستان 16 ژوئیة 1921 تش-کیل شده است. مساحت 3، 0 هزار کیلومتر5. اهالی‌اش 367 هزار نفر (1982). آجارستان 5 ریان، 2 شهر، 6 پاسیالکة تیپ شهر دارد. پایتختش شهر بتوم.

            ساخت دولتی. ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی آجارستان دولت سوسیالیستی عمومی‌خلقی بوده، کانستیتوسی‌ام جاری‌اش در سیسّی­یه 9-ام غیرینوبتی ساویت عالی. ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی آجارستان 26 مه‌ای 1978 قبول شو­ده است. آرگن عالی حاکمیت دو­لتی-ساویت عالیی  ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی آجارستان و پریزیدیوم آن ساویت عالی. ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی آجارستان حکومت-ساویت وزیران را تشکیل می‌کند.

ارگن حاکمیتن دولتی محل-ساویت دیپوتتهای خلقی شهری، ریانی و قشلاق. سیستم سودی: سود عالیی  ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی آجارستان و سودهای خلقی ریانی.

            طبیعت. آجارستان در قسم جنوب غربی زکوکزیه جایی گرفته، آن را در غرب بهر سیاه احاطه کرده است. ساحلها چندان کج و کلیب نیستند. قسم زیاد تیرّیتاریة آجاریستان را قطارکوه و دامنکوه کوکز خرد فرا گرفته است. قد-قد ساحل دوام پستی کال­هیده طول کشیده است. قطارکوه می‌سخیت قسم ساحلی آجاریستان را از قسم کوهی‌اش جدا می‌کند.

یقلیم پستی ساحل و دامنکوه ملایم، سیرنم سوبتراپیکی، در کوهستان-سیرنم، معتدل و خنک. حرارت میانة ژانویه در ساحل از 4 تا 6° سیلسیه، در کوهستان از 2 تا-2؟ سیلسیه؛ ژوئیه 20-23° سیلسیه و 20-16° سیلسیه در آجارستان بارانگری بسیار است. بارشات سالانه 2400-2800 ملّیمیتر، در کوخخای قسم شرقی 1400-1800 ملّیمیتر، در وادیهای داخل آجارستان 1000-1400 ملّیمیتر. خنکی از-4°، -6° سیلسیه پست نه-می‌فوراید.

دریاهای آجارستان به خوضة بهر سیاه منسوبند. کلانترین دریا چاراخ و شاخاب آن آجاریسّکل. خاک پستیها الّیوویلی و باتلاقی، دامنکوه منطقة ساحل-سرخخاک. در کوهها و وادیهای داخل آجارستان خاکهای بر دویگلی، چمتال و چمتالی و تارفی کوهی و مرغزاری دیده می‌شود. قریب 50% تیرّیتاریة آجاریستان را جنگل فرا گرفته است. در قسم شمال غربی آجارستان درختان پهنبرگ، در قسم شرقی آجارستان د­رختان سوزن‌برگ می‌رویند.

در پستی ساحل و دامنة کوهها زراعتهای سوبتراپیک و تکنیکی پرورش کرده می‌شوند. در وادی آجاریسّکل میدانهای رستنیهای بسیارساله واقع‌اند. در بلندی 1800 متر بتّه‌زارها و از آن بلندتر مرغزارهای سوبلپی و الپی جایی گرفته‌اند. در جنگلهای کوهی خرس، گراز، سیلاوسین و در دامنکوخ شغال هست؛ در دریاها ماهیهای گالول، گالین، گل‌ماهی، آزادماهی و غیره موجودند. آجارستان ممنوعگادهای سیسکری و کینتریشی دارد.

            اهالی. اساساً گرجیها، اینچنین روسها، ارمنیها، اکراینها، یونانیها، یهودیان، ابخازها و دیگر زندگانی می‌کنند. زیچی میاوة اهال در 1 کیلومتر* 117″ نفر (1978). اها­لی مینتجة ساحل خیلی زیچ می‌باشد. شهرها: بتومی، کابلیت.

            آچیرک تاریخی. آجارستان قسم قدیمترین گرجستان بوده، تاریخ آن با تاریخ گرجستان بی‌واسطه علاقه‌مند است. آجارستان در سرچشمه‌های گرجی و ویزنتی عصر 10 و از این هم پیشتر در معهزهای ارمنی ذکر شده است. در عصرهای 6-4 تا میلاد آجارستان در هیت پادشاهی کالخیده و بعد در هیت پادشاهی ابیریه بود. در عصر 4 تا میلاد آجارستان به دولتی گُردیها-لزیکه همراد کرده شد. در عصرهای 11-13 آجارستان از تاخت و تازهای سلجوقیان و چنگیزیان بسا ضرر دید. ترکیه در نیمن دوّم عصر 16 قسم جنوب آجاریستان را تا دریای چاراخ ضبط کرد، در عصرهای 17-18 باشد، فئودالهای ترک تمام تیرّیتاریة آجاریستان را صاحب شدند.

در نتیدة جنگ روسیهیو ترکیه (1877-78) بتوم، کرس، اردگن به روسیه همراه کرده شدند. آجارستان با گرجستان متّحد گردید. سالهای 80 صناعت در آجارستان رو به ترقّی نهاد.

سال 1893 نویسندة انقلابی گرجی ه. ف. نیناشویل در بتوم نخستین کروجاک کارگری را تشکیل کرد، که در زمینة آن سال 1896 سا-تسیل-دموکراتهای روس ا. ا. لوزین و گ. یه. فرنچیسک اوّلین کروجا­ک مارکسیستی را تأسیس نمودند. سال 1897 پارچه‌ها از «منیفیست پرتی­یه کمونیستی کرل مرکس و فریدریخ اینگیلس به زبان گرجی در بتو­م چاپ شد. 9 مارت 1902 کامیتیت رسدرپ-ا بتوم نمایش کلان کارگران را تشکیل کرد. در آخر نوامبر 1905 در بتوم شورشت یراقناک به عمل آمد. شب 15 آوریل 1918 ترکها بتوم، اخلسیخی، اردگن، اینچنین یک قسم گوریّه را ضبط کردند. از دسامبر 1918 تا ژوئیة 1920 آجارستان در تصرّف قشونهای انگلیس بود. 11 مارت 1921 قشونهای تور­کیه به بتوم زده درآمدند. 18 مارت همان سال می‌هتکشان آجارستان با راهبری کامیتیت موقتی روالوتسیانی شهر را آزاد کرده، حاکمیت ساویتی را برپا نمو­دند. دیویزیة کوکزی 19 مارت 1921 بتومی را آزاد کرد. 16 ژوئیة 1921 در هیت ریسپوبلیکة ساویتی سوسیالیستی  گورجستان  ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی آجارستان تشکیل یافت.

در سالهای پنج‌ساله‌های پیش از جنگ در آجارستان صناعت مترقّی و خواجگی قشلاق سیرساحه به وجود آمد، بی‌سوادی برهم داده شد. در سالهای بعد جنگ اقتصادیات و مدنییتی  بیش از پیش ترقّی کرده، حجم محصولات عمومی سال 1968 نظر به 1940 2، 7 مراتبه افزود. در آجارستان زیاده از 183 قهرمان محنت سوسیالیستی هست. آجارستان با آردینهای لی­نین (1967) و دوستی خلقها (1972) مکافاتانیده شده است.

            خواجگی خلق. آجارستان به پرورش زراعتهای ستروسی، چایی، کارکرد نیفت، ماشینسازی مخصوص و غیره مطابق گردانده شده است. آجارستان کورارتهای زیادی دارد.

سنات آجارستان اساساً در سالهای حاکمیت ساویتی به وجود آمده است. سال 1981 در 0. 141، 1 میلیون کیلووات/ساعت قوّة الکتر (سال 1940 44 میلیون کیلووات/ساعت بود) حاصل کرده شد. در آجارستان زوادید کارکرد نیفت هست، که آن نیفت ریسپوبلیکة ساویتی سوسیالیستی آذربایجان و دیگر ناحیه‌های سّcp-po صافکاری می‌کند. آجارستان کانهای مس، پالیمیتلّها. گلهای آتش‌تاب‌آور نیز دارد. ماشینسازی (استحصال مصنوعات الکتروتیخ­نیکی، تجهیزات _ صناعت خوراکواری) و کشتی‌سازی (بتوم) ترقّی کرده است. در آجارستان فابریکه‌های چایی (کابلیت، چکوه، آچخمور، خوسوبن) ، زوادهای وینا (بتوم، کیده) ، کانسیرو (بتوم) و غیره هستند. اینچنین صناعتهای چرم و پایفزال، دوزندگی، چوبگری (بتوم) و استحصال مصالح بناکاری (بتو­م، کابلیت، چکوه) ترقّی کرده‌اند.

            خواجگی قشلاق. پرورش زراعتهای ستروسی، چایی، تنگ، بمبوک، ایوکلیپت در خواجگی قشلاق آجارستان رل کلان می‌بازند. باغداری و چارواداری نیز ترقّی کرده است. سال 1979 در آجارستان 165 کالخوز و 20 ساوخاز بود. زراعت سترو­سی اساساً در منطقة دامنکوه و بلندیها پرورش کرده می‌شود. چای را اساساً در منطقة ساحل بهر پرورش می‌کنند. باغداری و تاکپروری در تمام ری­انهای آجارستان ترقّی کرده است. در ناحیه‌های داخلی آجارستان تماکو، در منطقة ساحل بهر سبزه‌وات، در ریانهای کوهی باشد کرتاشکه می‌کارند.

سال 1979 در آجارستان   (به حساب هزار cap) 115، 6 گاو، 15، 9 بز و گوسفند، 6، 1 خوک بود. از بهر سیاه ماهی سید می‌کنند.

            نقلیات. از ساحل آجارستان راه آهن الکترونیدشدة سمتریدیه-ب­توم، راه ماشینگرد بتوم-خولا-اخلسیخی می‌گذرد. بتوم بندر کلانترین بهری آجارستان است. از آچارستان محصولات نیفت، ماشین، تجهیزات صناعت خوراکواری، کافئین، جایی، روغن تنگ، کانسیرو، تماکو و غیره برآورده، به آجارستان گندم، گوشت، محصولات شیری، قند، برنج، کر­تاشکه، سبزه‌وات و غیره می‌آرند.

            نگهداری تندوروستی. در آجارستان تاریوالیوتسیانی همگی 9 دُختُر و 1 کسل‌خانه بود. سال 1979 در آجارستان 1027 دُختُر، زیاده از 3 هزار کارمند دا­رای معلومات میانة طبّی، 52 کسل‌خانه (دارای 3، 6 هزار کت .) ، 87 مؤسسة طبابتی، 126 مؤسسة یاری طبّی بود. کورارتهای ساحل بهر: بتوم، کابلیت، سیخیسدزیر، دماغة سبز، مخینجور.

            معارف و موسّیسه‌های مدنی-معرفتی. تا روالوتسیة کبیر سوسیالیستی آک­تیبر همگی 7%’ اهالی سواد داشت. سال تحصیل 1921/22 در آجارستان فقط 38 مکتب ابتدایی بود و بس. در سالهای حاکمیت ساویتی در آجارستان تعلیم عمومی حتمی جاری کرده شد. سال 1978 در 110 مؤسسة تامکتبی زیاده از 75، 4 هار کودک تربیه می‌یافت. سالهای تحصیل 1981/82 در مکتبهای تعلیم عمومی 77، 4 هزار، در آموزشگاههای کسبهای تکنیکی 2، 7 هزار، در مکتبهای میانة مخصوص 3، 3 هزار طلبه، در مک-تبهای عالی 2، 1 هزار استودینت می‌خواند.

در بتوم 2 موزیی-موزی دولتی آجارستان و موزی دولتی روالوتسیه (. 1979) ، 228 کتابخانة عامّوی، تئاتر دولتی، خانة ایجادیات خلق، 186 کلوب، 176 دستگاه کینا هست.

            مؤسسه‌های یلمی. در آجارستان 11 مؤسسة علمی هست (1968): انستیتوت تدقیقات علمی بتومی آکادمی فنهای ریسپوبلیکة ساویتی سوسیالیستی  گورجستان، فیلیلهای انستیتوت تدقیقات علمی عمومی‌اتّفاقی فیتاپتالا­گیه (کابلیت) ، انستیتوت عمومی‌اتّفاقی چایی و زراعت سوبتراپیکی (چکوه) ، انستیتوت تدقیقات علمی س­نات خوراکواری گرجستان، انستیتوت تدقیقات علمی صناعت لاک و رنگ (بتوم) ، باغ باتنیکی بتومی آکادمی فنهای ریسپوبلیکة ساویتی سوسیالیستی  گورجستان و غیره.

سال 1982 در مکتبهای عالی و انستیتوت تدقیقات علمی آجارستان 388 کارمند علمی، از آن جمله 14 دکتر و 145 نامزد علم کار می‌کرد.

            مطبوعات رادیو و تلویزیون. در آجارستان 2 گزیتة ریسپوبلیکوی «سبچا ادجره» («آجارستان ساویتی، از سال 1921، به زبان گرجی) و «ساویتسکیه ادجریه» (از سال 1921، به زبان روسی) ، اینچنین جرنل ادبی-بدیعی و جمعیّتی-سیاسی «لیتیرتورول اد­جره» («آجارستان ادبی»، از سال 1958، به زبان گرجی) نشر می‌شوند.

ردیای ریسپوبلیکوی برنامه‌ها را به زبان گرجی و روسی می‌شونوا-ند. پراگرمّة تلویزیون تبیلی­س و مسکو نمایش داده، برنامه‌های رادیو مرکزی شنوانیده می‌شوند.

            ادبیات. ادبیات آجارستان یک چوزع ادبیات گرجیست. سال 1927 شعبة آجاری اسّاسیسیة نویسندگان گرجستان تشکیل یافت. ادیبان م. ورشنیدزی، ن. گوریشویل، 3. گارگیلدزی، د. جکیل، پ. لاریه، 2. مه-لزانیه، ا. پگوه، ش. رّوه، گ. سلوکودزی، ا. سمسانیه، ف. خلوش، ا. چخیدزی، ا. شیروشیدزی و دیگر در ترقّیات ادبیات ساویتی گرجی سهم کلان گذاشته‌اند.

            معماری وه سنعت تصویری. در آجارستان یادگاریهای معماری دورة تافیادلی (قلعة گانیه) ، دمنة شهر-قلعة یونانی پیاتر (بن-یادش عصر 6) ، خرابة حمامها (در سیخیسدیر) باقی مانده‌اند. قلعة مذکور و پولهای یکرواقة مخا، مخونسیت، دندلا، پُرتیا و غیره به دورة پادشاهان گرجی (عصرهای 10-13) منسوبند. آخر عصر 19 و ابتدای عصر 20 در آجارستان بناکاری اوجگرفت. در بتومی و اطراف آن حولییو خانه‌های استقامتی با اسلوب ایک­لیکتیکه ساخته می‌شدند.

در سالهای حاکمیت ساویتی در بتوم و شهرهای کورارتی (کاب و-لیت، مخینجور، سیخیسدزیر و غیره) بناکاری خیلی وسعت یافت. در بتوم میخمانخانة «انتوریست» (1939، معمار ا. و. شوسیف) ، تئاتر تابیستا نه (1948، معماران ک. ا. جوخشیویل، ب. م. کرکاسین) ، تیت­ر درمه (1952، معمار ل. س. تیپلیسکیی) ، موزی روالوتسیه (1955، معمار ک. ا. جوخیشویل) ، کیناتی­تره «تبیلیس» (1964، معمار ن. ابشیدزی) ساخته شدند.

            صنعت تصویری در آجارستان عصر 20 و بعد برقرار شدن حاکمیت ساویتی (1921) همه‌طرفه انکشاف یافت. در موضوع تاریخی روالیو­تسیانی (3. گ. خالوشویل، ن. ن. یکاوینکا) اثرهای برجسته ایجاد شده، اینچنین رسمهای منظروی (س. ن. ارتمیلدزی، ش. ا. زمتردزی، x. د. اویشویل) ، پارتریتها (ش. گ. خالوشویل) به وجود آمده‌اند. هیکلتراشی (ت. پ. چنتوریه، م. ا. بالکوده‌ای) ، گرفیکه _ (گ. ا. سیچینین، د. x. امنیشویل، و. آ. سییدیشویل) ، صنعت تئاتری و آرایشی (د. x. امنیشویل، ا. م. فیلیپّاو) ، صنعت مانومینتلی-آرایشی (ت. م. جلگنیه) ، صنعت آرایشی-عملی (ش. ا. کویرنده‌ای، آ. چچوه) نیز رواج یافتند. خلق آجارستان از زمانهای قدیم با کنده‌کاری و کشیده‌دوزی مشغول است.

            موسیقی. سرود خلقی آجاری یکی از شیوه‌های سیر‌شمار موسیقی خل-قی گُردجی می‌باشد و بسیاراوازه و مرکّبساخت بوده، از 3-4 قسم عبارت است. مخصوصاً سرودخای وصف محنت“ندور ”-ا چاراوازه معمول است، که آن را هنگام کشت و کار خار مردان (8-12 نفر) اجرا می‌کند. اسبابهای موسیقی خلقی: چیبان، چانگور (سه‌تار) ، دال (نقاره) ، چینور، سلمور، سز، کمانچه. در بتوم انسمبل دولتی سرود و رادیو به نام م. کوخینیدزی، فیلرمانیه، مکتب موسیقی هست.

            تئاتر. سال 1937 در بتوم تئاتر به نام ا. چوچودزی گشاده شد.

ین تئاتر چنین اثرهای برجسته: «عوریال اکاسته» ک. گوپکاو (1941) ، «رانده‌شده» و. پشویله (1945) ، «کیکویدزی» و. ا. درسیل (1951) ، «وسّه جیلیزناوه» م. گارکیی (1953) ، «گملیت» (1956) و «آتیل­لا» (1959) و. شکسپیر را باموفقیت به صحنه گذاشته است. سال 1978 اثر و. شمبه «او، خانم و ما­سرت» به صحنه گذاشته شد.

پ (په) ، حرف هفدهوم الفبای حاضرة تاجیکیست، که از الفبای ر و-cی گرفته شده (1940) ، آواز هم­سدای لبولبی زیچ بی‌جرنگ را افاده می‌کند و شکل نوشت چاپی‌اش پّ، دستنویسش می‌باشد. در الفبای عربویساس تاجی­کی (تا 1930) پی نام داشته، به شک­ل        یفاده می‌شد. در الفبای لا­تینیساس تاجیکی (1930-40) شکل چاپی‌اش رّ و دستنویسش بود. هم‌صدای پ در بعضی کلمه‌ها به ف گذشته است (گوسپند-گوسفند)؛ گاها به ب می‌گذرد (اسپ-اسب). در زبان گفتگویی بعضاً به جای خم­سدای دیگر پیدا می‌شود (ریسمان-ریسپان).