نزیره

نظیره (ار. مؤنث مثل، مانید) ، یک شکل عنعنوی شعر، که در ادبیاتهای شرق نزدیک و میانه انتشار یافته بود. نظیره صرف نظر از مورد گفته شدنش همیشه یک نوع قوّه‌آزمایی، امتحان و سنجش مهارت و مسابقة ادبی می‌باشد. ادیب نظیره‌گویی اکثر برای نز رسرایی اثرهای بهترین و مشهورترین ادیبان بزرگ گذشته و گاها اثرهای برجستة معاصران خود را انتخاب می‌کند. در موضوع اساسی، وزن و در قصیده و غزل و قطعه و رباعی قافیه و ردیف (اگر باشد) اثر سرمشق را نگاه داشته، با مؤلف آن قوّه‌آزمایی می‌کند. نظیره باید در معانی بکر، در زبان روان و به فهم خواننده نزدیک و در واسطه‌های تصویر بدیعی و طرز استفادة آنها نویگری داشته باشد.

هنگام نظیره گفتن به اثرهای کلان‌حجم چون «شاهنامه» فیردو-سی، «خمسه» نظامی، «مثنوی» جلال‌الدّین رومی و امثال اینها اساساً به موضوع، کامپازیتسیه و وزن شعری آنها پیروی کرده، در قصیده گاها شکل (مثلاً، نظیره‌های قصاید مسنوی سلمان ساوجی) و بعضاً مضمون (مثلاً، نظیره‌های قصاید فلسفی و عرفانی خاقانی) و در رباعی فقط مضمون را پیروی می‌کنند. نظیرة غزل همة این جهتها را فرا می‌گیرد. گاها نظیره‌ها در شکل نقیضه-پرادیه نوشته می‌شوند (مثل اثرهای ابویسهاق اطعمه، قاری ازدی البیسه). نظیره می‌تواند با تضمین یا بدون آن باشد. امیر خسرو دیهدوی، جامی، نوایی، فضولی، اقبال، عینی، لاهوتی، پیرو و دیگران  نمونه‌های برجستة نظیره را ایجاد کرده‌اند.

غزل لاهوتی «انقلاب سرخ»، داستانهای م. تورسون‌زاده دایر به بیداری شرق نظیره‌های زیادی را به وجود آورده‌اند. نظیره‌سرایی بعضاً به شکلپرستی و تحلیل محض می‌برد، که اکثر آثار بیدلچیان عصر 19 و شاعران دربار عمرخان امیری از این نوع است. نظیره، که با اصطلاح روسی «پادرجینی» برابر است، در ادبیات غرب و روس نیز معلوم بوده، به غیر از پیروی های «حملیت»، «رامیا و جلیتّه»، «دکتر فوست»، «سیاحت از پیتیر­بورگ به مسکو»، نظیره‌های ا. گیاتی، ا. س. پوشکین، س. اسینین، ل. اکراین­که و دیگران به اثرهای سعدی، حافظ، جامی و دیگر ادیبان شرق معلومند. نظیره، که یک نوع وحدت اسلوبی و شکلی اثرهای زمانهای گوناگون است، با مانیّت خود به ادبیات دورة احیا (رینیسّنس) قرابت دا­رد. نظیره در صنعت تصویر و موسیقی ما نیز در عصرهای 15-19 مقام مویینی داشت (نظیره‌های اثرهای بهزاد-در رسّامی و نوایهای «شش‌مقام» در موسیقی). نظیره در این نوعهای صنعت از نسخه‌برداری با واردات نو و مناسبت ایجادی مؤلف به سرمشق فرق می‌­کند.