ماد

ماد (از زبان عربی گرفته شده معنایش «جای بازگشت»، «سرانجام»، «آخرت» می‌باشد) ، در تعلیمات دینی و فلسفی بعد وفات بازگشتن انسان، زندگی بعد مرگ. به عقیدة اهل دین و دیانت آدم بعد مرگ زنده می‌شود و گنهکاران به دوزخ و بی‌گناهان به بهشت می‌روند. مشّایان معادهای روحانی را طرفداری نموده، معادهای جسمانی را انکار کرده‌اند. موافق تعلیمات آنها، روح انسانی یک جزء روح کلّ (روح الهی) بوده، زمان در بدن بودن آن زمان مفارقت از روح کلّ به حساب می‌رود. از این سبب هنگام در بدن، بودنش می‌کُشد، که از این قفس تنگ بیرون برآمده، به جای اوّلة خود برگردد. با این وه‌ای گویا به سعادت حقیقی و جاودانی نایل می‌شود.

تسوّف نیز عقیدة مشّایان را پیروی کرده، تعلیم می‌دهد، که روح سالیق طریقت یک جزو روح کلّ بوده، بعد از آمیزشهای رذیل و زشت جسمانی و مادّی پاک و رهایی یافتن و ته‌ای کردن زینه‌های طریقت از درجة فنا به بقا می‌رسد. موافق تعلیمات تصوّف، روح سالک طریقت پیش از مرگ طبیعیی با اصل خود، یعنی روح کلّ، موقتاً پیوست شده، باز به بدن برگشته می‌تواند. دهریان تعلیمات معاد را در بارة جاودانی روح رد کرده گفته‌اند، که بعد مرگ انسان روح نیز برهم می‌خورد. متریالیزم دیالکتیکی نظریة احیای جسم و جاویدی روح را کاملاً رد می‌کند.