سنگپوشتها

سنگ‌پشتها (تیز (اسپّ1ه) ، کشف، سولهفات، یک زیرسینف خزنده‌ها را گویند. بدنشان با کاسة شاخین، که از مُهره‌ و قبور-غه‌ها می‌سبزد، پوشیده شده است. کرپکس (کاسة تخته‌پشت) و پلست-ران (کاسة شکم) به همدیگر با پیوستکننده‌های پهلویی (بیهره-کت) یا پوست (حرکتناک) الحاق می‌شوند. کرپکس سنگ‌پشتهای خشکی‌گرد برجسته و سنگ‌پشتهای بهری و آبهای شیرین ایلّیپسی است. سنگ‌پشتها دندان ندارند و جاغشان با لوحچه‌های شاخین پوشیده شده است. گوناگون‌شکلی مُهره‌های گردنشان به سیرهه-رکت شدن آن باعث گردیده است.

موهرهان دُم عادتاً کمند. پایی-های سنگ‌پشتهای آب شیرین سیرحرکتند. پنجه‌هایشان با پردة شناوری با هم پیوست شده‌اند. پایهای سنگ‌پشتهای بحری باشند، به بیل تبدل یافته‌اند. به توفیل کاسة شاخین موشکهای بدن قسماً تخفیف شده‌اند، ولی موشکهای گردن و پایها نغز انکشاف یافته‌اپد. در سنگ‌پشتها مبادلة مادّه نهایت سست می‌باشد. شاشه‌دانشان خیلی کلان بوده، اساساً کربمید جدا می‌کند. مغز سر و ریسیپتارهای اساسیشان چندان انکشاف نیافته‌اند. جسامت سنگ‌پشتها گوناگون است. سنگ‌پشتهای کلانترین معاصر تا 2 متر می‌شوند.
سنگپوشتها از یک شاخة خزنده‌های خشکی‌گرد قدیم-کاتیلازورها در دورة تریس پیدا شده‌اپد، ولی احتمال است، که آنها حتّی در ایرة پلیازایی به وجود آمده باشند. در رفت ایوالیوتسیه اکثر سنگ‌پشتها به حیات معتدل آب‌انبار و بحرها مطابق گردیده‌اند. آنها خصوصاً در نیمة دوّم ایرة مزازایی رونق یافتند. اکثر سنگ‌پشتهای معاصر در ارزهای تراپیکی و ایکوتاری زندگی می‌کنند.
در دنیا 212 نمود سنگ‌پشتها در همه جا (به غیر از انترکتیده) دیده می‌شوند، که 43 نمودشان در خشکی زندگی می‌کنند. در اتّفاق ریسپوبلیکه‌های ساویتی سوسیالیستی سایوز ساویتسکیخ ساتسیلیستیچیسکیخ ریسپوبلیک ا.ج.ش.س. 5 و در تاجیکستان 1 نمودشان-سنگ‌پشتهای دشتی یا آسیایمیانگی (تیزی^ا آگزپیش سگه و) دچار می‌شوند. آنها اساساً در تاجیکستان جنوب غربی، مرکزی و شمالی در بلندی 300-1300 متر از سطح بهر پهن شده‌اند.
کسر سنگ‌پشتهای خشکی‌گرد و سنگ‌پشتهای بحری رستنیخورند. سنگ‌پشتهای آبهای شیرین باشند، اساساً ماهیها، آبخاکیها و هیوانهای بی‌مهره را می‌خورند. بعضاً سنگ‌پشتها یکچند ماه بی غذا زندگی کرده می‌توانند. عادتاً در خشکی جفتی شده، از 1 تا صدها دانه (بعضی نمودش سالی تا 3 مراتبه) تخم می‌گذارند. تخمشان لونده یا ایلّیپسی بوده، با پوچاق (در سنگ‌پشتهای آب شیرین و بحری با پوست) پوشیده شده‌اند. دورة انقوبتسیانی تخم 2-3 ماه دوام می‌کند. سنگ‌پشتهای دشتی ماه ژوئن 2-4 دانه تخم می‌گذارد. دورة انکشاف جنین آن در شرایط تاجیکستان 65-75 شباروز است. سنگ‌پشتچه‌ها در 2-3-سالگی به بلاغت می‌رسند. سنگ‌پشتهای نریوه از مادینه‌اشان خردتر می‌شوند. سنگ‌پشتها دهها سال (بعضاً زیاده از 100 سال) عمر می‌بینند. بعضی نمودهای سنگ‌پشتها (اساساً سنگ‌پشتهای بحری، بعضی نمود سنگ‌پشتهای آب شیرین) اهمیت صناعتی دا-رند. گوشت، روغن، تخم و کاسة آنها استفاده می‌شوند. بعضی سنگ‌پشتهای آب شیرین به خواجگی ماهیداری و سنگ‌پشتهای خشکی‌گرد به کشتارها ضرر می‌رسانند. در اتّفاق ریسپوبلیکه‌های ساویتی سوسیالیستی سایوز ساویتسکیخ ساتسیلیستیچیسکیخ ریسپوبلیک ا.ج.ش.س. همة سنگ‌پشتهای خشکی‌گرد و سنگ‌پشتهای آب شیرین شرق دور محافظت کرده می‌شوند.
دبیات: جیزن جیواتنыخ. تام 4. ، چست 2. مسکو. 1969؛ س ا ا د ا لییف س. ا. ، زیمناوادنыی ا پریسمыکیوشییسیه. تدجیکیستنه، دوشنبه، 1979. س. ا. سید علییف.