«ماه نخشب»

«ماه نخشب» ماه مقنّع، ماه کیش، ماه صیام (صیام کوهیست، که این ماه از پس آن می‌برآمده است) ، ماه مزور (قلبکی) ، یکی از آبرزهای ادبیات کلاسیکی فارس-تاجیک. مراد از «ماه نخشب» ماه مسنویست، که آن را در عهد مهدی (775-785) مقنّع (کاسبی از مرو) برای تسدقیق دعوای پیغمبری‌اش در بین نخشب (قرشی حاضره) و کیش ( شهرِ سبزحاضره) با عمل قیمیایی ساخته بود. سبب در این ناحیه آفریدن «ماه نخشب» آن بود، که همة پیروان، هم‌فکران و مخلصان مقنّع، که مقابل حکمرانی خلیفه‌های عبّاسی عرب برآمده بودند، در نخشب، کیش و اطراف بخارا سکونت داشتند. روحانیان، دینداران متعصّب اسلام و مردم آمین را سحر و جاد و پنداشته، مقنّع را به جادوگری و ساحری گنهکار کردند. در حقیقت ماه صنعی در اساس علم هندسه و قانون انعکاس شعاع ساخته شده بود. بعد وفات مقنّع و قت شدن شعاعپاشی «ماه نخشب» از تخت شاه ظرف پُر از سیماب پیدا کرده‌اند، که شعاع ماه حقیقی در آن عکس گردیده، در فضا مثل ماه ظاهر می‌شده است. «ماه نخشب» همچون آبرز رمزی در شعر کلاسیکی موقع کلان دارد. چنانچی، هاقانی می‌گوید:

سوبه برآمد ز کوه چون مه نخشب ز چاه،

ماه برآمد به صبح چون دُم ماهی به آب.

ه. علی‌مرداناو.