خاک

خاک، جسم مخصوص طبیعیی را گویند، که یک قطار صفتهای به طبیعت زنده و غیر زنده خاص دارد؛ عبارت از قَبَتهای ژنتیکی به هم علاقه‌مند است، که در نتیجة تغییرات قَبَت بالایی لیتاسفیره زیر تأثیر یکجایه آب، هوا و ارگانیزم زنده به ونجود می‌آیند. xاک حاصلخیز می‌شود (پیگ. حاصلخیزی خاک). تصوّرات عاید به xاک همچون قسم مستقل طبیعی دارای صفتهای مخصوص، که با آنها از دیگر جنسهای کوهی (جنسهای خاکحاصل‌کننده) فرق می‌کند و در نتیجة تأثیر بینیهمدیگری عاملهای خاکحاصل‌کننده انکشاف می‌یابد، آخر ا. 19 به وجود آمد. اساس‌گذار خاک‌شناسی حاضره و. و. داکوچه‌یف می‌باشد. تا این وقت خاک را یکی از جنسهای گیالاگی می‌حسابیدند. حاصلخیزی، یعنی قابلیّت رستنی را با آب و غذا تأمین کردن xاک امکان می‌دهد، که آن در بوجودایی بیامسّه اشتراک نماید. حاصلخیزی طبیعی گوناگون بوده، به ترکیب و خاصیت xاک و عاملهای خاکحاصل‌کننده وابسته است. xاک واسطة اساسی استحصالات خ. ق. ، در نتیجة تأثیر اگ­راتیخنیکی، اگراخیمیوی و می‌لیارتیوی سیرحاصل می‌شود، نشان‌دهندة آن حاصلناکی زراعت خ. ق. می‌باشد.

یقلیم، جنسهای کوهی نباتات و هیوانات، ریلیف، سن گیالاگی سرزمین، اینچنین فعالیّت خواجگی انسان عاملهای اساسی خاکحاصل‌شویند. اقلیم به خصوصیت بادخوردشوی جنسهای کوهی، ریجیم نمی خاک، ریجیم حرارت خاک تأثیر می‌رساند، به پراتسیسهایی، که در xاک می‌گذرند، مساعدت می‌کند و در تشکّل عالم نباتات و هیوانات موقع مهم دارد. جنسهای کوهی در جریان خاکحاصل‌شوی به xاک تبدل می‌یابند. خاصیتهای فیزیکی، قابلیّت آب و هوا‌گذرانی، آبنیگاهداری، اینچنین میزان نمی، حرارت هوا، سرعت حرکت مادّه‌های xاک و غ. به ترکیب ترنولامیتری (مکانیکی) و خصوصیت ساخت آن وابسته‌اند. ترکیب مینیرلی جنسهای کوهی تر­کیب مینیرلی و شیمیایی و مقدار ابتدایی المنتهای غذایی برای رستنی ضرور خاک را مویین می‌کند. نباتات به xاک تأثیر بی‌واسطه دارد: ریشة نباتات خاک را نرم و ساخت آن را بهتر می‌نماید. هیوانات در جریان حیات خود تجزیة مادّه‌های آرگنیکی را تیزانیده، به تشکّل xاک مساعدت می‌کنند. تأثیر اساسی ریلیف از آن عبارت است، که عاملهای اقلیم (نمی، حرارت و تناسب آنها) و دیگر عاملهای تشکّل خاک را در سطح زمن از نو تقسیم می‌نماید. سن سرزمین عموماً و سن xاک مخصوصاً، ان­چونین تغییر شرایط خاکحاصل‌شوی در جریان انکشاف آنها به ساخت، خاصیت و ترکیب xاک تأثیر کلان می‌رساند. فعالیّت خواجگی انسان به بعضی عاملهای خاکحاصل‌شوی، مثلاً، به نباتات و توسط شدگار (نیگ. نیز کارکرد خاک) ، می‌لیارتسیه، استفادة نوریهای مینیرلی، نوریهای آرگنیکی و غ. بی‌واسطه به xاک تأثیر می‌کو­ند. وابسته به انتینسیوانی خ. ق. تأثیر انسان به جریان حاصل‌شوی خاک منتظم می‌افزاید.

xاک از قسمهای سخت، مایع، گاز و زنده (فونه و فلارة xاک) عبارت است. تناسب آنها نه تنها در xاکهای گوناگون، بلکه در قَبَتهای گوناگون یک نوع خاک نیز هر خیل می‌شود.

در قسم سخت xاک مادّه‌های مینیرلی بیشترند. حاصلخیزی xاک اساساً به ترکیب مینیرلی قسم سخت آن وابسته است. به تر­کیب مادّه‌های مینیرلی  si، ai، fc، ک، n، mg، سه، ر، s داخل می‌شوند؛ میکروالیمینتها (سu، mo، i، و، f، ر و غ .) کمترند. قسم سخت xاک مادّه‌های آرگنیکی نیز دارد، که 80-90%-ا آن از آمیختة مرکّب مادّه‌های گموسی (پاروخاک) عبارت است. به ترکیب مادّهدای آرگنیکی اینچنین پیوستگیهایی، که از نباتات، هیوانات و میکروارگنیزمها پیدا شده‌اند و کلیتچتکه، لیگنین، سفیده، قند، قطران، روغن، مادّه‌های دبّاغی و غ. دارند، داخل می‌شوند. آنها در شرایط طبیعی منبة اساسی غذای نیتروژنی رستنیند.

قیسم مایع، یعنی محلول xاک جزء فعال بوده، وظیفة به xاک گذرانیدن و از آن بیرون کردن مادّه‌ها و با آب و المنتهای غذایی هلشده تأمین نمودن نباتات را به جا می‌آورد. عادتاً یون، مالیکوله، کالاّئیدها و ذره‌های نّسبتن کلان دارد، که بعضاً به سوسپینزیه تبدل می‌یابند.

قیسم گاز یا هوای xاک جوف (کاواکی)-های بی‌آب را پُر می‌کند. مقدار و ترکیب هوای xاک، که از n2، 02، س02، پیوستهای آرگنیکی بخارشونده و غ. عبارت است، دائمی نیست. این به خاصیت پراتسیسّهای شیمیایی بیاخیمیوی، بیولوگی، که در xاک می‌گذرند، وابسته است.

قیسم زندة xاک از میکرو­ارگنیزمها (باکتریه‌ها، زنبوروغها، اکتینامیتسیتها، آبسبزها و غ .) و هیوانات بیموهره-موجودات یک‌حجیره، کرمها، نرمبدن (مال­لیوسک)-ها، حشرات و کرمینة آنها، خاکّنکها و غ. عبارت است.

در جریان خاکحاصل‌شوی جنسهدای کوهی به قَبَتهای خاک، که طرح خاک را به وجود می‌‌آورند، جدا می‌­شوند. در قَبَتهای بالایی xاک مادّه‌های آرگنیکی، نیتروژن، فاس­فار، پیوستگیهای مبادلوی الیومینیی، کلتسیی، مگنیی، کلیی، نتریی غن می‌گردند. با تأثیر عاملهای خاکحاصل‌کننده در xاک پراتسیسهای گوناگون می‌گذرند. این پراتسیسّها را به گوروههای زیرین جدا می‌کنند: 1) مبادلة مادّه و انرژیه در بین xاک و دیگر جسمهای طبیعی؛ 2) پراتسیسّ تبدل مادّه و انرژیه، که در خود xاک بی جاییوزکنی مادّه‌ها به عمل می‌آید؛ 3) پراتسیسّ گردش مادّه و انرژیه در xاک (نیگ. نیز موبادی­لة مادّه‌ها). به گوروه یکم پراتسیسّهای زیرین منسوبند: موبا­دلة هرطرفة گاز، نمی و ذره‌های سخت در سیستم اتمسفره -xاک-نباتات (برگ و پایه)؛ مبادلة دوطرفة گاز و نمی با ماد­ده‌های محلول آن در سیستم xاک جنسهای زیریخاکی؛ مبادلة ردیتسیة کوتاهموج و درازموج در سیستم آفتاب-نباتات – xاک-اتمسفره-فضای کیهان؛ مبادلة هرّترفة انرژیة گرمی در سیستم اتمسفره-نباتات – xاک-جنسهای زیریخاکی؛ مبادلة دوطرفة مادّه‌های خاکستری، پیوستهای نیتروژن، س02 و 02 در سیستم xاک رستنیهای درجة عالی؛ اساساً یک‌طرفه (توسط ریشه) از xاک به رستنی گذشتن نمی؛ یک‌طرفه به xاک داخل شدن مادّه‌های آرگنیکی، که در رستنیهای درجة عالی داخل کرده‌اند. گوروه دوّم پراتسیسّهای بسیار خیلی گوناگون را در بر می‌گیرد: تجزیة پیوستهای آرگنیکی و داخل شدن مادّه‌های گموسی؛ داخل و ویران گردیدن پلزمه‌های میکرب؛ تشکّل و تجزیة پیوستهای آرگنیکی و مینیرلی، یعنی پرا­تسیسّهایی، که به گردش کربن (ویرانشوی انگشتابها، مادّه‌های دبّاغی، لیگنین و غ .) علاقه‌مندند؛ پراتسیسّهایی، که به گردش نیتروژن-امّانیفیکتسیه، نیتری­فیکتسیه، دینیتریفیکتسیه، فیکستسیة نیتروژن اتمسفره (نیگ. عزا-تندوزها) وابسته‌اند؛ به حسه‌ها جداشوی و تغییر مینیرلهای اوّلین و دوّمین، داخل شدن می­نیرلهای دوّمین؛ آکسیدشوی و برقرارشوی، مخصوصاً آهن و منگن؛ یخبندی و آب‌شوی آب xاک، در داخل xاک بخار شدن و به آب تبدل یافتن بوغ (کاندینستسیه) و غ. به گوروه سوّم پراتسیسّهای زیرین داخلند: حرکت هوای xاک در زیر تأثیر فشار تغییریابنده و حرارت؛ حرکت دیفّوزیانی گازها و بوغ آب، حرکت محلول xاک زیر تأثیر قوّه‌های جاذبه، کپیلّیری، ساربتسیانی و آسماسی؛ حرکت xاک از تأثیر هیوانات خاکّنک، ریشة رستنی و غ. پراتسیسّهای xاک به همدیگر علاقه‌مند و وابسته‌اند.

تغییر عاملهان خاکحاصل‌کننده در فضا و وقت به گوناگونی xاک در طبیعت سبب می‌شود. تا و. و. داکوچه‌یف خاک را از روی خاصیتهای جداگانه-ترکیب شیمیایی،   ترکیب مکانیکی و غ. تصنیف می‌کردند. تصنیف ژنتیکی حاضرة xاک به ساخت طرح xاک، که مجموع پراتسیسّهای تشکّل، انکشاف، تحوّل xاک و نظام آنها را  یفاده می‌کند، اساس یافته است. و. و. داکوچه‌یف 10 نوع خاک را جدا کرده است؛ در تصنیفات حاضره زیاده از 100 نوع xاک معلوم است.

در تاجیکستان خاک را به 4 منطقه جدا می‌کنند.

مینتقة xاک خاکستررنگ در بلندی 300-1600 م از س. _ب. جایگیر بوده، همواری دامنکوههای تاجیکستان جنوبی و شمالی را فرا گرفته است. این منطقه نسبتاً گرم و کم‌بارش است و نوعهای زیرین خاک را در بر می‌گیرد: خاکهای خاکستررنگ، خاکستررنگ برتاب، خاکستررنگ مرغزار، الّیوویلی بیشه (توغه‌ای) ، شورخاک و غ.

مینتقة میانکوه با xاکهای دارچینی کوهی. دامنکوه و نشیبی قطارکوهها را (از بلندی 900-1600 تا 2800 ک از س. ب .) فرا گرفته است. خاک این منطقه سیرگوموس و سیرکربانت و غوروشناک بوده، آن را انبوه بتّه و درختان و علفزار بلند پوشیده است. در این منطقه اساساً خاکهای دارچینی کربنتدار کوهی، دارچینی مقرّری کوهی، دارچینی گشاد کوهی و غ. موجودند.

مینتقة بلندکوه زیاده از نصف مساحت ریسپوبلیکه (بلندیهای از 2600-2900 تا 4000-4800 م از س. ب .) را اشغال کرده است. خاک منطقه را به نوعهای زیرین جدا می‌کنند: خاکهای دشت و مرغزار بلندکوه، سیاهتاب دشت و مرغزار، دشت، دشت و بیابان، بیابان، کامپلیکس خاکهای دشت و بیا­بان و مرغزار بلندکوه، شورخاک بلندکوه و تقیر و غ.

مینتقة نیولی اساساً در پامیر (تا بلندی 4800-4900 م از س. ب .) و قسماً در بلندکوههای تاجیکستان مرکزی جایگیر است.

xاک یکی از جزءهای طبیعی محیط زیست انسان است. عادلانه استفاده نبردن زمین باعث ویران شدن xاک و شدّتیابی ایرازیة خاک، شورزنی و غ. می‌گردد. س. 1968 «اساسهای قانون‌‌گذاری ا.ج.ش.س. و ریس­پوبلیکه‌های اتّفاقی عاید به زمین» برای افزودن حاصلخیزی xاک و از ایرازیه محافظت کردن آن مجموع تدبیرها پیش‌بینی نمود.

د .: داکوچه‌یف و. و. ، اچینی آ زا­نخ پریرادы ا کلسّیفیکتسیه پاچو، ساچ. ، ت. 6، م.-ل. ، 1951؛ گیرسیماو ا. پ. ، گلزاوسکیه م. ا. ، آسناوы پاچواویدینیه ا جغرافی پاچو، م. ، 1960؛ یه ک و ت ا ل آ و م. ر. [و دیگ. 1، پاچوы تدجیکیستنه. ایرازیه پاچو ا باربه س نیی. و. 6، د. ، 1963؛ کوتی مینسکیی و. یه. ، لیانتیوه ر. س. . پاچوы تد­جیکیستنه. اسلاویه پاچواابرزاونیه ا جغرافی پاچو، و. 1، د. ، 1966؛ کاوده و. ا. ، آسناوы اچینیه آ پاچوخ، کن. 1-2. م. ، 1973.