فوزولی محمّد سولیمان

فضولی محمّد سولیمان (1498، ناحیة کربلای عراق-1556) ، شاعر و متفکّر آذربایجان. اثرهایش به زبانهای ترکی (آذربایجانی) ، فارسی و عربی تألیف شده‌اند. فضولی در نزد پدرش سواد برآورده، تحصیل را در مدرسة بغداد دوام داد. چند سال در مدرسة بغداد مدرّس بود.
فوزولی در زبانهای فارسی، ترکی و عربی سه دیوان غزلیات و قصاید دارد. دیوان فارسی او 392 غزل، دیوان ترکی‌اش 295 غزل را در بر می‌گیرد. فضولی غزلهایش را در پیروی ن حافظ ایجاد کرده است. در غزلیات او عالم معنوی انسان، طغیان حسیات تصویر یافته، آدمان جاهل و رذیل سخت مذمّت شده‌اند. غزلیاتش از تأثیر تصوّف خالی نیست. فضولی شکل و مضمون غزل را ساده کرده، شیوة نوی را پیش گرفته است، که آن را غزل فضولیوار گفته‌اند. داستان «لیلی و مجنون» (1536-37) از جملة بهترین اثرهای فضولی می‌باشد.
و در این داستان، که با «لیلی و مجنون» جامی و هاتفی همبستگی دارد، به روزگار قهرمانان خود تغییرات جدّی درآورده است. یک جهت جالب دقّت داستان فضولی در آن است، که شاعر برای باز هم بهتر افاده نمودن حسیات قهرمانان از وزن و سیوجیت اساسی اثر بیرون رفته، در آن بسیار غزلهای خود را استفاده برده است. این داستان در بین خلقهای ترکیزبان شهرت زیادی داشته است. دیگر اثرهای فضولی «مطلع-ال-اعتقاد» (رسالة فلسفی) ، «صحبت-ال-اسمار»، «بنگ و باده»، «هفت جام» (منظوم) ،. «صحت و مرض»، «رند و زاهد» (منثور) ، «شکایتنامه» و غیره می‌باشند. فضولی مخلص تاریخ، زبان و ادبیات فارس-تاجیک بوده، از تجربة ایجادی نمایندگان برجستة آن بهره‌ها برداشته است. به تعبیر ادبیات‌شناس ایرانی بیگلی، «فضولی مضمون، معنی و صورت دلکش شعر فارسی را برای خلقهای ترکیگویی در شکل گوارایی می‌رساند». خود فضولی هم در سرسخن «دیوان فارسی» نوشته است؛ «ترکی اصل و نسب من است، عربی زبان علم می‌باشد و فارسی به کام دل من است». قصیدة او «انیسول-قلب» در اساس عنعنه‌های قصیده‌سرایی خاقانی، امیر خسرو و عبدالرحمان جامی به زبان فارسی ایجاد شده است. فضولی به ایجادیات عبدالرحمان جامی هم محبّت داشته است. و «چهل حدیث» جامی را از تاجیکی به آذربایجانی گردانده، خود حدیث 41-را ضم کرده است، ق در ستایش جامی می‌باشد. ترجمة آذربایجانی اثر واعظ کاشفی «روزت-اش-شهدا» (با نام «بختلیلر بغی») نیز به قلم او تعلق دارد. شاعران تاجیک (عیسی-مخدوم، کاشف خجندی، کامل حصاری، عینی، لاهوتی) غزلهای فضولی را نظیره و تضمین کرده‌اند. اثرهای فضولی به زبانهای روسی، عربی و فارسی به طبع رسیده‌اند. در باکو هیکل او گذاشته شده است.
اسار: گلچین اشعار، استالین‌آباد، 1960.
د .: ب ا ر ت ا ل س ا. ه. ، نیزم ا فیزول، مسکو، 1962. و. صمد.