خربوزه

خربزه، بتّیخ (می‌lا زtivus) ، رستنی یکسالة پالیزیست از عایلة کدویها. پلکش دراز، برگش کلان یک‌لخت یا پنجه‌شکل، گلش جداجینسه، بعضاً دوجنسه (حشرات گردآلود می‌کند) ، حاصلش سیرتوخم گوناگون‌شکل (درازی‌اش. از 4 سم تا 2 م، وزنش وابسته به نوع از 200 گ تا 16 کگ).

xربوزه 5، 5-6 هزار سال پیش در آسیای میانه، آسیای خرد و ایران معلوم بود. آن را از عصرهای 2-3 م. اینجانب می‌کارند. تاجیکستان مکان قدیمة خربزه‌کاریست. ختلان و قبادیان، خجند و عورا تپّهو پنجکینت از عصرهای 3-4 م. با خربزه‌های خوش‌طعم و شیرین خود مشهور بودند.
در عصرهای 12-14 خربزه را از آسیای میانه به ایران و عراق می‌بردند.
ه‌ا 500 نوع xربوزه، که در آسیای میانه پرورش می‌یابد، بیش از 230 نوعش نام تاجیکی دارد، که این گواه وطن خربزه بودن دیار تاجیکان است.
هاسیل نوعهای خربزة آسیای میانه سیرشیره و سیرویتمین بوده، ه‌ا 4، 4 تا 21 فایض قند، 7-9 فایض انگشتابها، تا 1 فایض مادّه‌های نیتروژندار، تا 2 فایض روغن، آهر (کرخمل) ، سفیده و تا 30 مگ فایض ویتامین س دارد. xربوزه را هم تر و تازه می‌خورند (اساساً) و هم خشکانیده استعمال می‌کنند، از آن مربّا و شیرینی می‌پزند. xربوزه برای معالجة استسقا، ضعفرمه، درد گُرده، سنگ گُرده، جراحتهای درون و غیره فایده‌ناک است. مغز خربزه آماس و درد چشم را برطرف می‌کند. xربوزه رستنی گرمیپرورد، به آب و خاک حاصلخیز سیرطلب می‌باشد. xربوزه رستنی سیرحاصل است. هر بیخ پلک آن از 1، 5 تا 20 کگ (ای 1 تا 3 دانه) حاصل می‌دهد. در زمینهایی، که دم داده شده است، از هر گه 40-60 ت. حاصل می‌گیرند. 500 نوع خربزة آسیای میانه را از روی مهلت پختنشان شرطاً به نوعهای پیش‌پزک، میانسالی و دیرپزک جدا کردن ممکن است: پیش‌پزک میانه‌های ماه مه‌ای می‌پزد) -زرهندلک، هندلک کوکچه، هندلک بی‌شک، زاموچه، گلسر، هندلک بخاری، دهبیدی، دولتبایی؛ میانسالی (میانه‌های ژوئن می‌پزد) ویزانی، الاگورگک، الاچه، امیری، اسدی، برگینازی، برگی، بی‌شکشیرین، بهزادی، بویشاقی، بوریکلّه، گرگک، دهبیدی، دانیاری، زرمیتنی، لبیابی، للمی زردتور، لقیی، کمالی، کول خوشترین، ملّاسفایی، آبنیات، پرسیلداغ، تاشلاقی، چاکری، شکرخلک، شکرپاره، شیرازی، شیرینپوچاق، حسنی، قندنبات، جورقند و غیره؛ دیرپزک (: ماه سپتامبر می‌پزد) لاپوچاق، اندرخمی، ارکانی، گلابی، نانگوشت، سریتاکی، سیاهپوچاق، تاکی، تیرکشی، عمرباقی، شب‌بازی و غیره. پلک خربزه بیشتر از کسلیهای پجمورده، گردزنی، حشرات ضرررسان-شیرینچه و تارتنکّنه ضرر می‌بیند. چاره‌های مبارزه: رعایة کشت‌گردان، پاشیدن مادّه‌های زهرناک سلفور سوده و کربافاس، چقور کشیدن جویکها.
ن. شکوراف.